Spássían - 2011, Blaðsíða 16

16
gamli geldfugl, soðna skynfífl, bjöllurnar verða hljómlausar og
rendurnar upplitast á klofnu húfunni þinni nema þú hlaupir núna!
Bimm-bamm og bomm, froskur í bauk og ormur í á. (130)
Oddný Eir vinnur úr dagbókarhefðinni á sinn eigin hátt, eins og
hennar er von og vísa, en eftir pílagrímsferðina til Grasmere
er eins og höfundurinn leyfi dagbókarforminu að blómstra.
Tónninn verður breytilegri og færslurnar fara að bera það
með sér að vera hripaðar niður við ólíkar aðstæður; þær
eru skráning skynjana, hugsana og viðhorfa án þarfar fyrir
endanlega úrvinnslu, opnar fyrir útúrdúrum og lausum endum.
Um leið eykst fjörið í textanum.
TENGSLALEYSI VIÐ NÁTTÚRUNA
Það er nóg af húmor í texta Oddnýjar, krafti, bjartsýni, leit
að lausnum og nýjum leiðum. Þráðurinn sem liggur í gegnum
söguna er, eins og titillinn gefur til kynna, leitin að jarðnæði;
leitin að rótum, að stað til að festa aftur rætur, að hinu
fullkomna sambúðarformi og hinu fullkomna samfélagsformi.
Því Oddný Eir neitar að hafa skýr skil á milli hins persónulega
og hins almenna og segist orðin „forhert í því að þannig verði
stundum að ræða vandann, hann sé aldrei á einu plani heldur
liggi samhliða öðrum vanda“ (93).
Hin persónulega og samfélagslega spurning sem brennur á
Oddnýju Eir er „hvernig lifa megi sjálfum sér nógur en um leið
í þroskandi samskiptum við aðra“ (26). Lífið er hreyfing og
samvera, einangrun og kyrrstaða er dauði, en kannski þurfum
við sitt lítið af hvoru svo við brennum ekki út. Vandinn felst í
að finna sér samastað án þess að grafa eigin gröf – án þess
að festast til dæmis í hættulegri þjóðernishyggju. Er hægt að
eiga sér land og elska það án þess að það endi „allt á einn
veg, í ofbeldi gagnvart útlendingum og öllum sem eru ekki
skilgreindir sem synir föðurlandsins“ (147)?
Í Samhengi hlutanna, kemur margoft fram að þjóðerniskennd
Íslendinga sé einn helsti veikleiki þeirra. Hún, ásamt einkennum
kunningjasamfélagsins, hafi valdið skorti á gagnrýninni hugsun
sem hafi ekki einungis leitt okkur
út í græðgi góðærisins og síðar
hrunið, heldur komi í veg fyrir að
við getum gert upp við fortíðina
á fullnægjandi hátt; skilið við
hana og stefnt í nýja átt. Vigdís
Grímsdóttir segir í viðtali hér aftar
í Spássíunni að bók hennar, Trúir þú
á töfra?, sé nokkurs konar lýsing á
því sem gæti gerst taki fasisminn
völdin. Þar hefur allt farið á versta
veg; þjóðerniskennd er notuð sem
kúgunartæki í samfélagi sem er
þó algjörlega úr samhengi við
náttúruna í kringum sig. Þetta
tengslaleysi við náttúruna blasir
reyndar við í hverri bókinni á fætur
annarri og sums staðar skín líka
í gegn sektarkennd. Í Hálendinu
eiga limlestingar á persónum sér til
dæmis hliðstæður í limlestingum á
náttúrunni. Þar virðist hið dýrslega,
náttúran, taka yfir og jafnvel ná
fram hefndum þegar söguhetjurnar fara upp á hálendið, út
fyrir mörk siðmenningarinnar.
STÓRA SAMHENGIÐ
Ef við speglum okkur sem þjóð í þeim bókum sem hér eru til
umfjöllunar má draga þá ályktun að við notum landið þegar
við teljum það henta okkur en höfum engin raunveruleg tengsl
við það - og það muni koma okkur í koll. „Heildarsýnin á landið
hefur tapast. Það þarf að endurnýja tengslin við náttúruna,
tengslin við framtíðina. Í þessu framlengda millibilsástandi og
óvissu vantar framtíðarsýn. Þá er ég að tala um Ísland sem
heild. Og um mig sem hluta af þeirri heild“, segir Oddný Eir
í Jarðnæði (112). Hún reynir „að gera skýran greinarmun á
Sigríður Víðis
Jónsdóttir. Ríkisfang:
Ekkert. Mál og
menning. 2011.
NÓVEMBER 1976 var ekki merkilegur tími í mannkynssögunni.
Engir stórbrotnir atburðir áttu sér stað sem mörkuðu framvindu
sögunnar, hvorki á Íslandi né erlendis. Í sögulegum skilningi
var þetta mánuður eins og hver annar. Nýútkomin saga Hauks
Ingvarssonar gerist á nokkrum dögum í þessum venjulega
mánuði og þar háir venjuleg fjölskylda venjulegt stríð við
hversdagslífið.
Sagan er sögð út frá sjónarhorni fjögurra persóna sem
búa allar í sömu blokk. Mæðginin Dóróthea og Þóroddur
og nágrannar þeirra Bíbí og Batti. Áratugur er frá því
sjónvarpsútsendingar hófust á Íslandi og sjálft sjónvarpstækið
verður kveikjan að atburðarásinni, drifkraftur hennar og lausn.
Haukur dregur upp lifandi og sannfærandi mynd af tímabilinu
þar sem nostrað er við smáatriðin og leggur hann mikla
áherslu á að draga upp mynd af hinni hversdagslegu tilveru
áttunda áratugarins. Afstaða höfundar er með hlutlausasta
móti þar sem engin af persónunum fær skýrt afmarkað
hlutverk hetjunnar. Í staðinn er dregin upp karakterstúdía af
fjórum einmana íslenskum sálum í köldum nóvembermánuði
árið 1976.
Söguþráðurinn er látlaus en það reynist vera aðalpunkturinn
þegar á hólminn er komið. Við erum öll hetjur í eigin frásögn
og hið hversdagslega í lífi okkar er þrungið merkingu og
mikilvægi sem aðrir eiga oftast erfitt með að koma auga
á. Allir eiga sér innra líf sem kryddar hversdagsleikann og
persónurnar í Nóvember 76 glíma við þá togstreitu sem
myndast milli innra og ytra lífsins. Hvernig aðrar persónur sjá
þær, hvaða andlit þær sýna út á við og hvernig þær eru í
raun og veru. Allar eru þær vanmetnar að einhverju leyti en
um leið breyskar, sjálfumglaðar, veikar og tregar til að líta
í eigin barm. Í ljós kemur að erfiðasta baráttan sem nokkur
manneskja getur staðið í er að brjótast út úr viðjum vanans, og
söguþráðurinn vinnur sig smám saman að því marki þegar lítill,
óvæntur og fágætur sigur næst.
Þeir sem muna að einhverju viti eftir áttunda áratugnum
munu kannast við margt sem kemur fram í bókinni og liggur
þar galdurinn í smáatriðunum. Viðhorf, talsmáti, tilfinningar
og skynjun færa mann aftur um 35 ár og er þeim mun
tilkomumeira þegar maður gerir sér grein fyrir að höfundur
er varla nógu gamall til að hafa upplifað nokkuð af þessu
sjálfur og hefur því lagst í nákvæma og hárfína heimildavinnu.
Bókin verður því eins og gluggi inn í fortíðina – eða öllu heldur
sjónvarpsútsending – sem birtir fordómalaust allt það sem hún
nær að fanga. Kápan, sem er hönnuð af Emilíu Ragnarsdóttur,
er einnig falleg og endurspeglar vel umfjöllunarefni og tón
bókarinnar. Þetta er ekki bók sem maður gleypir í sig í einum
spretti, til þess er framvindan of hæggeng, en þegar maður
lýkur lestri situr eftir sú tilfinning að á meðan maður setti sig í
spor þessara fjögurra misskildu persóna hafi maður neyðst til
að horfast í augu við eigið lítilvægi. Það er svolítið merkilegt.
Eftir Ástu Gísladóttur
Haukur Ingvarsson. Nóvember
76. Mál og menning. 2011.
Gluggað í
fortíðina
GAGNRÝNI