Spássían - 2011, Qupperneq 10

10
EFTIR HRUNIÐ
Glæpasögur hafa um nokkurt skeið verið einn helsti vettvangur
samfélagsádeilu, enda voru glæpasagnahöfundar með þeim
fyrstu til að gera góðærið og hrunið að viðfangsefni og þá
með áherslu á að afhjúpa skuggahliðar á raunsæjan hátt. Bók
Sigrúnar Davíðsdóttur, Samhengi hlutanna, sver sig í þá hefð og
mætti kalla raunsæislega hrunbók með glæpasögufléttu. Eins
og nafnið gefur til kynna gerir hún tilraun til að setja glæpina
sem framdir voru á góðærisárunum í stærra samhengi; fara
í saumana á orsökum og afleiðingum. Sigrún nýtur hér góðs
af því að hafa um árabil flutt pistla í útvarpið, ekki síst um
spillingarmál tengd hruninu. Hún hefur meiri yfirsýn og þekkingu
en margur annar á þeim flækjum sem sérstakur saksóknari er
enn að reyna að leysa úr. Hún notar nokkuð hefðbundna fléttu
þar sem glæpur er upplýstur og þótt niðurstaðan verði fljótt
fyrirsjáanleg heldur sá þráður
sögunni saman. Inn í þetta vefur
hún svo stóru glæpasögunni
af því hvernig óprúttnum
aðilum tókst að notfæra sér
sérstakt og jafnvel nokkuð sjúkt
samfélagsástand á Íslandi til
að ota eigin tota. Frásagnir
af svikamyllum og lýsingar á
ýmsum aðilum sem koma þar
við sögu eru fyrirferðarmiklar
og hægja töluvert á frásögninni.
Minnir þessi frásagnaraðferð
að einhverju leyti á sögur Yrsu
Sigurðardóttur, þar sem mikið
pláss er notað í að undirbyggja
fléttuna.
Sigrúnu tekst yfirleitt nokkuð
vel að halda upplýsingaflæðinu innan marka sögunnar og
á nógu almennum nótum til að lesandinn fylgi viljugur eftir,
en hefði hún skorið aðeins meira niður hefði það skilað sér í
hraðari framvindu og meiri spennu. Því það er greinilegt inn
á milli að Sigrún kann að skapa spennu í frásögn. Sem dæmi
um helst til langar senur má nefna glærusýningu um orsakir
hrunsins og lýsingar á aðstæðum á vettvangi glæps. Þá er
löng sena þar sem aðalsöguhetjurnar lenda á næturbrölti með
ógeðfelldum áhanganda útrásarvíkinga fremur þreytandi;
persónan er samsafn af neikvæðum klisjum um góðærið og
útrásina og bætir engu við þær.
Nokkrar persónur sögunnar eru einmitt því marki brenndar að
ögra ekki að neinu ráði stöðluðum ímyndum, til dæmis svipljóti
bófinn og ofurkynþokkafullur og ofurgáfaður kvennjósnari
sem af óskýrðum ástæðum fellur fyrir mun minna spennandi,
reykvískum blaðamanni (þessum dæmigerða drykkfellda
Eftirhrunssamfélagið er áleitið efni í jólabókum
ársins 2011, en það er þó engin ástæða til að kvíða
því að þar bíði manns gamlar tuggur, eintómur
barlómur eða þröngur sjóndeildarhringur. Margir
höfundar virðast einmitt ná að nýta sér hrunið til
að líta upp úr feninu. Leitin að nýjum möguleikum
finnur sér margvíslegan farveg og leiðir okkur
oftar en ekki á slóðir fantasíunnar.
„Voru ekki tímamót
? Átti ekki allt
að breytast? Maðu
r er orðinn svo
óþolinmóður og jök
ullinn bráðnar
hratt.“ (Jarðnæði,
49)
HRUNIÐ ER „INNI“ Í DAG. Bankahrunið á Íslandi haustið 2008
hefur verið efniviður í skáldsögur og krimma og kvikmyndir.
Heimildamyndir hafa verið samdar og sjónvarpsþættir
sömuleiðis. Og svo eru það fræðiritin og greinarnar, hvers
kyns úttektir á því sem gerðist og hvers vegna svo fór sem fór.
Bók Jóhanns Haukssonar fellur í þann flokk, fróðleg, efnisrík,
vel unnin og umdeilanleg. Í verkinu leitast Jóhann við að rekja
aðdraganda þess að efnahagskerfi landsins tók kollsteypu sem
vart sér fyrir endann á. Hann er þaulreyndur fjölmiðlamaður
þótt kannski væri réttara að kalla hann þrautreyndan. Trúr
sinni sannfæringu hefur hann staðið í ströngu á starfsvettvangi,
sagt upp hér, staðið í deilum þar. Sjálfur kynntist ég Jóhanni
fyrst á fréttastofu útvarpsins forðum daga. Fréttahaukurinn
reyndist okkur nýgræðingunum þá vel, alltaf reiðubúinn að
liðsinna og leiðrétta. Með öðrum orðum: Jóhann Hauksson er
ljúfmenni.
Lesendum Þráða valdsins kemur það kannski á óvart
því þar hlífir Jóhann fáum. Í bókinni er „hrun Íslands“ rakið
til „kunningjaveldis“ og „aðstöðubrasks“, svo vitnað sé í
undirtitil verksins. Jóhann rekur mörg dæmi um frændhygli,
vinargreiða og aðra misbresti. Kynnir hann til sögunnar
hugtakið sveigmenn (á ensku „the flexians“) sem hann hefur
frá bandaríska mannfræðingnum Janine Wedel. Það er fólk
sem þræðir saman almanna- og einkahagsmuni sjálfu sér til
góða. Annað hugtak nefnir Jóhann, sannlíki, og er það þýðing
hans á enska orðinu „truthiness“ sem er notað yfir áróður,
hálfsannleik eða ósannindi sem er reynt að halda fram undir
yfirskini sannleikans.
Nýyrðin eru til dæmis um lipran texta og góð tök Jóhanns
á íslensku máli. Eina hugtakið sem ég hnaut um var „útkantur
þjóðfélagsumræðunnar“. Hér hefði mátt komast betur að
orði. Og vissulega má deila um efnistökin að ýmsu leyti.
Stundum þykir mér Jóhann til dæmis kveða hálfkveðnar vísur
og ætlar lesandanum líklega að hneykslast, enda þurfi ekki
Jóhann Hauksson.
Þræðir valdsins.
Veröld. 2011.
Eftir Guðna Th. Jóhannesson
Efnisrík og
umdeilanleg
Sigrún Davíðsdóttir.
Samhengi hlutanna.
Uppheimar. 2011.
GAGNRÝNI