Spássían - 2011, Blaðsíða 18

18
um skáldskap segir það sína sögu að bókin sem hlaut Íslensku
bókmenntaverðlaunin árið 2009 var Bankster, nokkuð hrá
lýsing á fyrstu viðbrögðum við hruninu; vantrú, ringulreið og
doða. Þar var á ferð tilraun til að takast á við samtímaatburði
sem voru enn að þróast og flestir áttu svo erfitt með að trúa
að það virtist ófært að prjóna eitthvað við þá eða túlka.
Stefán Pálsson telur reyndar að fyrstu „hrunsbækurnar“ muni
eldast illa, þær séu dægurbókmenntir, hraðsoðin uppflettirit,
en þegar á líði megi vænta frásagna „sem eru greinandi og
útskýrandi, en eiga minna skylt við skýrslugerð“.4 Sú krafa
verður æ ríkari í skáldskapnum og er greinilegt á jólabókum
ársins 2011 að höfundar leggja nú áherslu á að koma með
nýja sýn á það sem gerst hefur í íslensku samfélagi undanfarin
ár og setja það í almennara samhengi.
„Og hver er þá boðskapur ævintýrisins?“ gætum við spurt
eins og sögumaðurinn í Allt með kossi vekur í lok frásagnar
sinnar. „Bara þessi venjulegi? Að heimurinn sé spilltur og
hættulegur staður en við þurfum samt ekki að láta undan
sundrungunni? Að til þess að lifa af þurfum við ekki nema
mátulegan skammt af kæruleysi, en til þess að lifa (og deyja)
af heilindum verðum við að vera hugrökk og láta okkur hag
annarra varða?“ (340-341) Það hljómar nokkuð vel, en við
það má líka bæta fyrri ummælum þessa sama sögumanns, um
að húmorinn sé „hækjan sem við höktum á gegnum lífið“ (152).
Við þurfum svo sannarlega á slatta af honum að halda ef
marka má þessi skáldverk ársins, því við erum greinilega enn
stödd „í óreiðunni miðri“. En þar gerast líka hlutirnir og þaðan
hafa sprottið fjölmörg sterk verk þetta árið.
1 Sjá t.d. „Spáð í framtíð karlmennskunnar“, Spássían, sumar 2010, 28-29. 2
Geir Þ. Þórarinsson, „Hvað er siðrof?“, Vísindavefurinn 11. desember 2009,
sótt 21. nóvember 2011 af http://visindavefur.is/?id=54215. 3 Stefán
Pálsson, „Rýnt í rústirnar“, Tímarit Máls og menningar, 1, 2010, 99. 4 Sama
rit, 100.
Geislalæknirinn Martin Montag er vel stæður, farsæll í
starfi og ástfanginn af kærustunni sinni. Dag nokkurn fær
hann sjúkling inn á stofuna til sín sem rótar upp skelfilegum
bernskuminningum og skyndilega er tilvera Martins í upplausn.
Æxlið í vélinda sjúklingsins er í laginu eins og eldrautt jójó og
minnir á jójóið sem sá hinn sami notaði til að tæla til sín lítinn
dreng áratugum áður.
Sögusvið Jójós, nýjustu skáldsögu Steinunnar Sigurðardóttur,
er Berlín og söguefnið er afleiðingar kynferðisofbeldis á
sjálfsmynd og líf þolandans. Sögumaðurinn er læknirinn
Martin Montag og sagan gerist á einum sólarhring, frá og
með þeirri stund þegar sjúklingurinn kemur inn á læknastofuna.
Á nútíðarsviðinu segir frá líðan og gerðum Martins þennan
sólarhring en hann lítur einnig til baka og segir frá minningum
og samskiptum við sína nánustu.
Eftir því sem líður á frásögnina kemur betur í ljós hvers
kyns ofbeldi Martin varð fyrir og hverjar afleiðingarnar hafa
verið. Brengluð sjálfsmynd hans birtist til dæmis í því hvernig
hann lýsir sjálfum sér sem vélmenni, en hann er þjakaður af
samviskubiti yfir að geta ekki verið hreinskilinn við kærustuna
Petru og elskað hana eins og hún á skilið. Hann hefur lítil
sem engin samskipti við foreldra sína sökum bernskuáfallsins,
en þess í stað hefur hann skapað sér ímyndaða fjölskyldu í
hugarheimi sínum. Síðast en ekki síst sóttu sjálfsmorðshugsanir
stíft á hann í bernsku og þær vakna upp aftur þegar hann
mætir fortíðarmartröð sinni á læknastofunni.
Klofin sjálfsmynd Martins birtist einnig í sjálfri
frásagnaraðferðinni og á táknrænan hátt í nöfnum ýmissa
aukapersóna. Hann segir yfirleitt frá í 1. persónu, en stundum
kemur fyrir að hann skipti yfir í 3. persónu og tali um sjálfan
sig sem Martin. Þessi umskipti virðast ekki fylgja neinum reglum
en rugla lesandann í ríminu og gefa til kynna það sem Martin
segir sjálfur: hann er aðeins hálfur maður að því leyti að
sjálfsmynd hans er í molum. Enn eykst ruglingurinn þegar í ljós
kemur að besti vinur hans heitir líka Martin. Þeir eru afar nánir,
jafngamlir og eiga nógu margt sameiginlegt til að geta talist
tvífarar, líkt og raunar sögumaðurinn og bernskuvinurinn Mikki
sem hann rennur saman við í ímyndunarheimi sínum. Auk þess
bera báðar mikilvægustu kvenpersónurnar í lífi sögumannsins
sama nafn, kærastan Petra og æskuvinkonan Petra. Jójó er því
full af tvíförum og persónum sem kallast á og túlka mætti sem
birtingarmynd hinnar löskuðu sjálfsmyndar Martins sögumanns.
Ég hélt við upphaf lestrar að í Jójói yrði kastljósinu aðallega
beint að siðferðislegum spurningum sem óhjákvæmilega
vakna þegar læknir fær ofbeldismann sinn til meðferðar, þ.e.
hvort hann eigi að hefna sín eða sinna læknisskyldum sínum.
Svo er þó í raun ekki og sagan er langt frá því að minna á
læknasápur á borð við Grey’s Anatomy og Bráðavaktina. Jójó
er spennandi og vönduð skáldsaga, persónusköpunin er djúp
og sannfærandi, og tvífararnir og hinar fjölmörgu hliðstæður
innan verksins bjóða upp á ýmsa túlkunarmöguleika.
Margslungnar afleiðingar kynferðisofbeldis eru dregnar fram
og einnig birtar í frásagnarhættinum en engar töfralausnir eru
í boði. Sögulokin eru opin og dapurleg en þó á vissan hátt
falleg, því þrátt fyrir allar martraðir lífsins er vináttan ljósið í
myrkrinu og það finnast mér falleg skilaboð.
GAGNRÝNI
Eftir Ástu Kristínu Benediktsdóttur
Hálfur maður
Steinunn Sigurðardóttir.
Jójó. Bjartur. 2011.