Spássían - 2011, Síða 48

48
að nálgast verkin í leit að höfundareinkennum því þau eru
unnin órafjarri samkeppnisumhverfi evrópskra borga, er átti
sinn þátt í að draga athyglina að persónu listamannsins og
móta hugmyndina um höfundinn. Það er samt alveg ljóst að
breytingar á evrópskri myndlist þessa tímabils höfðu áhrif á
íslenska listamenn.
Íslensk myndlist 16. – 18. aldar einkennist af áhugaverðri
blöndu af miðaldahefð og nýjum straumum Endurreisnarinnar.
Við getum á nútímamáli sagt að tréskurðarverk tímabilsins
byggi í grunninn á tækni og arfleið gamalla tíma, en nýi
miðillinn, tvívíddarmálverkið, flytur með sér nýja tækni í
myndsköpun - fjarvíddarteikningu byggða á flatarmálsfræði
og ljósfræði camera obscura. Viðvaningsbragurinn, sem
við teljum okkur greina í íslensku málverkunum, segir okkur
að listamennirnir höfðu áhuga á að tileinka sér þessa nýju
tækni, þrátt fyrir lélegan aðbúnað og stundum litla menntun.
Áhrif Endurreisnarinnar koma einnig fram í framsetningu
myndefnisins og umgjörðinni utan um atburði guðspjallanna.
Þrátt fyrir þessi áhrif virðist sem listamennirnir hafi verið lausir
við þörf fyrir að skara fram úr og sanna að þeir væru færir
um að koma fram með nýjungar.
Íslenskir Endurreisnarmálarar standa þannig á mótum
tveggja tíma, þar sem ný viðhorf eru smám saman að taka
við af eldri viðmiðum. Þeir láta sér nægja að mála myndir
eftir verkum annarra, sem þeir höfðu m.a. aðgang að í formi
koparstunga sem voru eftirmyndir af erlendum málverkum.
Sumar koparstungurnar voru notaðar sem fyrirmyndir
að fleiri en einni altaristöflu og því ljóst að enginn sá neitt
athugavert við að mála eftir fyrirmynd. Það bendir til þess
að hugmyndin um hinn skapandi listamann hafi verið íslensku
listamönnunum víðsfjarri. Þannig mætast í verkunum hógværð
handverksmannsins, sem leggur lítið upp úr eigin persónu og
sér ekkert athugavert við að byggja verk sín á verkum annarra,
og áhrif miðevrópskra samtímastrauma. Þetta þýðir að
íslensku Endurreisnarmálararnir voru ekki listamenn í skilningi
nútímans, sem gerir ráð fyrir að listamaðurinn starfi sjálfstætt,
skapi verk sín óháður öðrum og byggi á persónulegri sýn og
tjáningu. Íslensku listamennirnir unnu eftir pöntun, í þágu kirkju
og stórbænda. Þetta rýrir ekki gildi verka þeirra og ekki er
hægt að segja að þeir hafi ekki lagt metnað sinn í þau. Verk
þeirra eru einnig, þrátt fyrir allt, ólík innbyrðis.
***
Í íslenskri listasögu, eins og hún hefur verið sögð fram að þessu,
hefur ekki verið mikill gaumur gefinn þeim hugmyndalegu
breytingum sem áttu sér stað úti í Evópu í kjölfar þessa tímabils
eða í kringum aldamótin 1800. Þær höfðu engu að síður
gríðarleg áhrif á Íslandi um það leyti sem hugmyndin um
íslenskt þjóðríki og þjóðerni fór að taka á sig mynd. Í víðara
samhengi myndlistarinnar varð breytinganna fyrst vart á Ítalíu
og í Hollandi. Þær héldust í hendur við vaxandi áherslu á
einstaklinginn og vöxt borgarastéttarinnar á uppgangstímum
kaupsýslunnar, en fengu nýja merkingu í kjölfar frönsku
byltingarinnar. Íslenskt bændasamfélag, sem bjó við danska
einokunarverslun, hafði engar þær forsendur sem þurfa að
vera til staðar svo listamenn nái að þroska með sér ríka
sjálfsvitund. Það svigrúm skapast ekki fyrr en Reykjavík fer að
taka á sig bæjarmynd, sjálfstæðisbaráttan hefst fyrir alvöru
og íslensk borgarastétt tekur að myndast.
Ef ætlunin er að svara þeirri spurningu hvers vegna list
tímabilsins sem fjallað er um í Mynd á þili hefur svo lítið
verið haldið á lofti, má geta sér þess til að ferill þeirra
íslensku listamanna sem stunduðu list sína á jaðri danska
konungsveldisins, hafi ekki þótt búa yfir þeim glæsta
hetjuljóma að hægt væri að styðjast við þá sem fyrirmynd
í verðandi þjóðríki sem þurfti á sjálfstæðum listamönnum að
halda. Íslensku frumherjarnir, sem kallaðir hafa verið svo,1 eru
því ekki frumherjar í þeim skilningi að hér hafi ekki verið nein
myndgerð fyrr en þeir komu til sögunnar, heldur eru þeir fyrstu
sjálfstæðu íslensku listamennirnir í nútímaskilningi.
Jón Hallgrímsson (1741-1808), Jesús húðstrýktur, 1766.
Verkið er hluti af altaristöflu úr Grenjaðarstaðakirkju í Aðaldal sem
samanstendur af tólf myndum. Samkvæmt Þóru Kristjánsdóttur lærði Jón
Hallgrímsson málaralist í tvö ár í Kaupmannahöfn.
William-Adolphe Bouguereau (1825-
1905), Litlu matarþjófarnir, 1872.
Bouguereau hefur verið lýst sem
„uppskrúfuðum málara“ þar sem verk
hans sýna fegraða heimsmynd.
1 Þórarinn B. Þorláksson, Jón Stefánsson, Ásgrímur Jónsson og Jóhannes
Kjarval hafa verið kallaðir frumherjarnir fjórir. Það er ekki síst Ólafur Kvaran
sem það hefur gert en hann hélt þeim mikið á lofti allan þann tíma sem hann
var safnstjóri.