Morgunblaðið - 23.03.2020, Page 15

15
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 23. MARS 2020
Þarfaþing Daglegt líf Íslendinga snýst nú um það að vera með hreinar hendur. Er sprittbrúsinn orðinn eitt helsta þarfaþingið í baráttunni gegn kórónuveirunni, sem vill ekkert með sprittið hafa.
Eggert
Pólitískur óróleiki skekur nú
mörg vestræn lönd. Horfin er nú
sú bjartsýna lífssýn eftirstríðs-
áranna sem tók mið af stöðugu
frjálslyndu stjórnarfari, batnandi
lífskjörum og friði. Okkar vest-
ræna samfélagsgerð á í vök að
verjast. Með falli Berlínarmúrs-
ins og síðan hruni Sovétríkjanna,
aðaláskoranda vestrænnar sam-
félagsgerðar, riðluðust valda-
hlutföll heimsins. Kalda stríðinu
lauk og um leið tímaskeiðinu sem
við það var kennt. Í austurhluta álfunnar lauk
þessu tímabili nokkuð skyndilega árið 1989-90
án mikilla eftirkasta, meðan vesturhluti henn-
ar hóf för í gegnum upplausnarferli, eins kon-
ar hægfara jökulbráðnun. Í hálfa öld höfðum
við gengið út frá fullvissu sem visnaði hægt
eða sveipaðist villugjarnri þoku. Pólitísk hald-
reipi liðinna tíma trosnuðu. Kalda stríðið stóð
aðeins yfir í hálfa öld en mótaði hugarfar sam-
félaga og skildi eftir sig djúpa pólitíska geil,
sem við nú þurfum að róa yfir. Af hverju skildi
kalda stríðið eftir svo djúp spor? Jú, útrým-
ingarmáttur höfuðandstæðinganna tveggja
var slíkur að flestir töldu að heimur okkar og
heimili myndu tortímast ef eitthvað færi úr-
skeiðis. Kjarnorkusprengjur á skotpöllum
leystu úr læðingi lífsbeyg sem gat af sér hegð-
unaraga og hugsanahlýðni. Heimsmyndin var
lituð svart/hvítu. Kalda stríðið myndaði sterk-
an pólitískan hjúp sem umlukti flestar athafn-
ir, opnaði sýn en setti slagbrand fyrir aðra.
Boðskapur og verndarskjól þess tók sér ból-
festu í hugarfylgsnum almennings. Þessi
verndarhula varð pólitískt heimkynni fjöl-
margra sem þau svo vildu ekki með nokkru
móti yfirgefa, eins og síðar kom í ljós. Kjarna-
sýra kalda stríðsins var orðin hluti af gena-
mengi menningar tíðarandans. Þar var ekkert
rými fyrir þjóðrembing eða annan órabundinn
átrúnað. Við sem lifðum á þessu áhrifasvæði
vorum orðin hluti fjölþjóðlegs bandalags lýð-
ræðisþjóða, sem lengst af reið á öldufaldi lang-
varandi hagsveiflu er tryggði lífsbata og at-
vinnu. Bölvun þjóðernishyggjunnar hafði verið
gerð óvirk – í bili.
Kalda stríðið og vestræn gildi
Kalda stríðið hraðaði efnahagslegri þróun
vestrænna samfélaga. Allar meginpólitískar
festur, s.s. lýðræði, einstaklingsfrelsi, sjálf-
stæði dómstóla og fjölmiðla,
þingbundið stjórnarfar, opið
hagkerfi, mannréttindi og annað
í þeim dúr, urðu vörumerki fram-
fara og eftirsóttrar samfélags-
gerðar. Þetta var sá sterki arfur
Upplýsingarinnar, sem lifað
hafði af ógöngur og glæpaverk
einræðis og þjóðernisöfga, bæði
sovétkommúnisma sem þýskra
nasista. Rótum þjóðernishyggju
og leyndum átrúnaði á ofrík-
isstefnur hafði þó ekki verið út-
rýmt. Pólitískar órahugmyndir
biðu í undirdjúpum, tilbúnar að
svara kallinu. Tilfinningahlaðin pólitík var
ekki plássfrek í heimsmynd kalda stríðsins.
Hluti af hugmyndafræði þeirri, sem dafnaði í
skjóli kalda stríðsins, var einstakt og víðtækt
samstarf milli þjóða á fjölmörgum sviðum, þar
sem litlu ríkin sátu við sama borð og þau
stóru. NATO, ESB og ýmsar alþjóðastofnanir
voru skilgetið afkvæmi þess. Sjálfstæðir dóm-
stólar voru settir á fót á mörgum sviðum al-
þjóðlegra samskipta til að tryggja smærri
ríkjum sanngjarna málsmeðferð. Einingarferli
vestrænna þjóða á rætur að rekja til tíma
kalda stríðsins. Þegar því lauk gliðnaði hjúp-
urinn sem hélt þessari opnu og frjálsu sam-
félagsgerð ólíkra þjóða saman. Gagnvart því
stóðu Evrópuríkin nokkuð ráðþrota.
Farg kalda stríðsins lyftist
Við lok kalda stríðsins myndaðist þannig
nýtt andrými fyrir andstæðar en hrifnæmar
pólitískar hugmyndir. Stefnur og skoðanir,
sem gengu þvert á þann hugmyndaheim sem
ríkt hafði, vöknuðu af svefni. Óviðbúin skyn-
semishyggjan tók til varnar, en skrikaði fótur.
Óræður popúlismi, af ættboga lýðskrumara,
varð fljótlega áberandi. Inntak hans var að
grafa undan skynsemishugsun og ala á tor-
tryggni gagnvart valdastétt og fjölmiðlum og
ýta undir sundrungu meðal þjóðfélagshópa.
Rugla fólk í ríminu. Draga staðreyndir í efa en
halda fram falskri sýn á mál. Harðneskja og
umburðarleysi og réttur hins sterka leystu
samninga og samkomulag af hólmi. Upplausn
og óvissa komu í stað fullvissu og öryggis. Úr-
ræðin við aðsteðjandi vanda voru hins vegar
fátækleg. Frjálslyndur málflutningur var
gerður tortryggilegur. Þessi nýja stefna fór
brátt að bera ávöxt. Í breskum stjórnmálum
tóku þjóðernisgorgeir og heimsveldisþrá sér á
ný bólfestu. Það leiddi til úrgöngu Breta úr
ESB. Bandaríkin og Tyrkland og fleiri lönd
eru komin á braut stórveldisóra og þjóðern-
isrembings. Mikilvægi NATO er ekki lengur
óumdeilt í augum ríkisstjórnar BNA. Þessi
dæmi eru ekki tæmandi.
Breyttir tímar fram undan
Þegar sú tegund vestrænnar samhyggju
sem kalda stríðið hafði haldið utan um tók að
rofna, innan frá, vaknaði böl þjóðernishyggj-
unnar aftur til lífsins. Við þurfum að velta því
fyrir okkur hvort sundurþykkar, sjálfhverfar
vestrænar þjóðir, sem leggja allt kapp á að
ota eigin tota, séu heppilegra verkfæri til að
takast á við þann margflókna og samþætta
vanda, sem að mannkyninu steðjar. Úr forn-
skríni þjóðréttarsamninga er fullveldið nú
dregið fram sem heilagt djásn, sem hafa verði
að staðföstu leiðarljósi í samskiptum við aðrar
þjóðir. Það mun kalla á árekstra. En fleira
hefur komið til. Samfara endalokum kalda
stríðsins gekk yfir heiminn tækniþróun í fjar-
skiptum og upplýsingamiðlun sem leysti upp
margar forsendur samfélagsins. Stafræna
byltingin barði að dyrum og tók sér óboðin
sæti. Ógn eða áskorun gervigreindar er van-
þekkt breyta, sem við rennum blint í sjóinn
með, nema hvað vitað er að hún mun umbylta
eldri lífsvenjum og skapa aðrar gjörólíkar.
Náttúru- og loftslagsváin er handan við horn-
ið. Sennilega mesta ógn sem mannkynið hefur
þurft að glíma við og sem mun kollvarpa að-
stæðum fjölmargra þjóða. Þetta ætlum við að
glíma við með uppskrúfað fullveldi 190 þjóða
að leiðarljósi! Mannkynið mun þurfa á allri
sinni dómgreind, skarpskyggni og skynsemi
að halda. Heimsvá leysum við ekki á grunni
þjóðernishyggju, þar sem hver skarar eld að
sinni köku og þeir stóru tefla fram hersveitum
sjálfum sér til bjargar. Við þurfum svipað
hugarfar samkenndar og ríkti að mestu innan
vestrænna ríkja áður en Múrinn féll. Við vit-
um að þjóðernisstefnum verður seint útrýmt
en lífsnauðsynlegt er að gera þær óvirkar.
Þetta vissu upphafsmenn þýskra jafnaðar-
manna mætavel við upphaf fyrri heimsstyrj-
aldarinnar, þótt þeir sjálfir létu ýta sér út í
þann fúla pytt.
Á heimaslóð
Þjóðernissinnaður popúlismi barst hingað
eins og flest annað sem undir kemur í Evrópu.
Hrun Múrsins markaði spor hér sem annars
staðar. Popúlisminn náði smám saman fót-
festu á hægri þjóðernisvæng bæði Sjálfstæðis-
flokks og Framsóknarflokks. Athyglisvert er
að báðir þessir burðarflokkar vestrænnar
samvinnu klofnuðu í eftirleikjum kalda stríðs-
ins, meðan Alþýðuflokkurinn, sá þriðji, lagðist
af. Hugmyndafræði femínismans ruddist fram
og ýtti úr hásæti því sem eftir lifði af gömlum
sósíaldemókratískum stefnumiðum og
áherslum; skipti út þreyttri alþýðuhyggju fyr-
ir þröngsýnni femínisma. Málflutningur
popúlista hér beinist einkum að því að ala á
samfélagslegum andstæðum, skerpa á nún-
ingsflötum s.s. dreifbýli og þéttbýli, réttlæta
rangindi kosningaréttarins, klifa á tortryggni í
garð útlendinga og láta kvenfyrirlitningu óá-
talda. Meginárásarflötur íslenskra popúlista
snýst þó um að rangfæra hugtakið fullveldi.
Þetta bráðum fjögurra alda gamla pólitíska
verkfæri hefur, eins og sumt grafið úr dauðri
fortíð, öðlast nýtt líf í faðmi popúlista. Aldrei
var minnst á fullveldisafsal á tímum kalda
stríðsins, þótt varnir landsins hafi verið, og
séu enn, afhentar öðru ríki. Samningsbundin
gagnkvæmni skuldbindinga er nú gerð tor-
tryggileg sem landráð væru. Talsmenn þess-
ara klofningsafla telja tímabært og jafnvel að-
kallandi að fjarlægjast EES-samninginn og
hafna alfarið frekari aðlögun að ESB, hvað þá
inngöngu í bandalagið. Í stað þess að leita
samstöðu og fóstbræðralags eru fyrirbæri
eins og íslenska krónan og fullveldið gerð að
skurðgoðalíkum átrúnaðargoðum, nýju fagn-
aðarerindi og opinberun í senn, tengslalítið við
lifandi veruleikann. Dæmi um það var þriðja
orkupakkaumræðan, full af órum um orku-
yfirráð og fullveldisafsal. Verður þessi hugar-
heimur veganesti okkar inn í umturnaða nýja
veröld?
Eftir Þröst Ólafsson »Mannkynið mun þurfa á
allri sinni dómgreind,
skarpskyggni og skynsemi að
halda. Heimsvá leysum við
ekki á grunni þjóðernishyggju,
þar sem hver skarar eld að
sinni köku og þeir stóru tefla
fram hersveitum sjálfum
sér til bjargar.
Þröstur Ólafsson
Endalok kalda stríðsins – hvert stefnir?
Höfundur er hagfræðingur.