Fréttablaðið - 17.10.2020, Qupperneq 62

Ótti og einangrun
fylgir faraldrinum
Elín Ebba greindist með COVID-19
í vor þegar fyrsta bylgjan reið yfir.
„Sjúkdómurinn hafði mjög mikil
áhrif á mína geðheilsu,“ segir Elín
Ebba. Smitaðist hún þegar góður fjöl-
skylduvinur kom í heimsókn á heim-
ilið, grandalaus um eigið smit. Þetta
hafi gerst þrátt fyrir að allir hafi pass-
að sig mjög vel. Töldu bæði Elín Ebba
og maður hennar sig sloppin framan
af, því að einkennin komu ekki fyrr
en tveimur vikum síðar. Sem betur
fer þurftu þau ekki að leggjast inn á
spítala vegna veirunnar.
„Hræðslan fór verst með mig. Ég
hugsaði: Hvernig verð ég veik? Mun
ég lenda í öndunarvél? Mun ég deyja?
Á hvaða stað í tölfræði almanna-
varna mun ég lenda?“ segir Elín Ebba.
„Fyrstu nóttina eftir greiningu lá ég
andvaka og hugsaði til baka um líf
mitt.“
Segir hún þá þjónustu sem hún
fékk hafa verið til fyrirmyndar,
hringt hafi verið á næstum hverjum
degi í þau og líðan þeirra athuguð.
„Ég sagði þeim hvað ég hafði verið
að hugsa um nóttina og innan við
klukkutíma síðar fékk ég símtal frá
geðlækni. Ég var mjög ánægð með
að það var hugað að þessu líka.“
Elín Ebba þakkar fyrir að hafa
ekki verið ein í einangruninni, en
það sé þó hlutskipti margra sem
greinast. Ekki sé nógu mikið talað
um hvaða áhrif einangrunin hefur á
geðheilsuna og að þó að umræðan sé
opnari í dag þá sé það enn innbyggt í
marga að tala ekki um eitthvað sem
þeir telja vera veikleika sína.
Hrós úti í búð
getur gert gæfumuninn
„Karlmenn leita sér síður hjálpar,
það er þekkt. Það er enn þá inn-
prentað í þá, frá tímum steinaldar,
að sýna ekki veikleika. Sérstak-
lega í litlum samfélögum þar sem
þessi mál eru enn þá meira tabú en
í borgum,“ segir Elín Ebba. Upp hafa
komið hrinur sjálfsvíga á lands-
byggðinni og oft hjá ungum karl-
mönnum. Þetta sé fyrirvaralaust
og dulið vandamál.
„Fólk talar ekkert endilega um að
ætla að taka eigið líf. Heldur ekki
aðstandendur þess eftir á, sem eru
að minnsta kosti 15 til 20 manns og
eiga um sárt að binda,“ segir hún.
„Sjálfsvíg eru enn þá tabú. Þetta er
vandamál sem þarf að takast á við
og það verður ekki gert með því
einu að fjölga fagaðilum. Við þurf-
um öll að takast á við þetta.“
Spurð hvað fólk geti gert til þess
að bæta ástandið og hjálpa þeim
sem glíma við geðrænar áskoranir,
þótt duldar séu, segir Elín Ebba litlu
hlutina í lífinu skipta miklu máli.
Dagleg samskipti við kunnuga eða
ókunnuga, til dæmis úti í búð eða í
biðröðum. „Flestir reyna að vanda
sig en við gleymum okkur stundum.
Bara það að manneskja hreyti ein-
hverju í mig, alveg óviljandi, getur
haft áhrif á mig í marga klukkutíma
á eftir og allt upp í tvo daga. Þetta er
enn þá meira spark í magann fyrir
þann sem er viðkvæmur fyrir,“ segir
Elín Ebba.
„Fólk ætti að spyrja sig hvernig
það getur glatt fólk í kringum sig,
með litlum hlutum eins og hrósi eða
húmor. Það hefur mikil áhrif og er
sérstaklega mikilvægt á tímum sem
þessum.“ Hvetur hún alla til að fara
inn á 39.is, skrifa undir að setja geð-
heilsuna í forgang.
Fordómarnir hafa minnk-að og umræðan hefur opnast, sem er mjög gott. En skömmin er enn þá til staðar og sjálfsvígin of mörg. Það er eitthvað
sem við verðum að takast á við,“
segir Elín Ebba Ásmundsdóttir iðju-
þjálfi, sem hefur áratuga reynslu af
því að starfa með geðsjúkum. Elín
Ebba er jafnframt stjórnarmaður
hjá Geðhjálp sem hefur nú hafið
átak gegn sjálfsvígum undir titl-
inum 39, en það er sá fjöldi sem féll
fyrir eigin hendi á síðasta ári. „Við
höfum náð að stórbæta öryggi sjó-
manna og fækka dauðaslysum í
umferðinni. Við verðum að ná að
takast á við þetta líka,“ segir hún.
Ung stúlka á Grensásdeild
Vendipunktur í lífi Elínar Ebbu var
þegar hún byrjaði að starfa sem
aðstoðarmaður iðjuþjálfa á Grens-
ásdeild Borgarspítalans árið 1976,
þá 21 árs gömul. Ákvað hún þá að
geðheilbrigðismál yrðu hennar
framtíðarstarfsvettvangur, en fram
að því vissi hún ekkert um þau því
að umræðan var ekki til staðar í
íslensku samfélagi.
„Á Grensási kynntist ég stúlku
í kringum tvítugt sem var lömuð
fyrir neðan mitti og í líkamlegri
endurhæfingu. Svo komst ég að
því að lömunin var af geðrænum
toga og það opnaði augu mín fyrir
þessum heimi,“ segir Elín Ebba.
„Fordómarnir voru miklir á þess-
um tíma og enginn náði að tengj-
ast henni jafn vel og ég. Ég notaði
myndlist og leiklist til að ná til
hennar og upp frá þessu ákvað ég að
gerast iðjuþjálfi og vinna í geðinu.“
Elín Ebba hefur nú starfað í meira
en 40 ár á þessu sviði, menntað
sig hérlendis, í Noregi og Banda-
ríkjunum, starfað sem forstöðu-
maður iðjuþjálfunar geðdeilda á
Landspítalanum og var dósent við
Háskólann á Akureyri. Í rúman
áratug hefur hún stýrt Hlutverka-
setrinu sem er opin virknimiðstöð
og starfsendurhæfing.
Mikilvægt að hafa hlutverk
„Við erum enn þá að leggja of mikla
áherslu á læknisfræðilega þáttinn,
að meta og greina, en þurfum að
skoða betur umhverfis- og sam-
félagslega þætti er varða geðheil-
brigði,“ segir Elín Ebba. Þessir þættir
séu vanmetnir og einnig hvernig
þjónustu viðkomandi vill fá. Hún
verði að vera fjölþætt og miðuð að
umhverfi hvers einstaklings.
Varðandi umhverfisþáttinn segir
Elín Ebba að nú sé að koma í ljós
hversu miklu máli tengslamyndun
í frumbernsku hafi áhrif á bæði lík-
amlega og andlega heilsu út ævina.
„Stuðningur við foreldra, sem eiga
oft sjálfir við veikindi að glíma, er
afar mikilvægur sem og lenging
fæðingarorlofsins í forvarnarlegum
skilningi.“
Annað sé uppbygging mennta-
kerfisins og atvinnulífsins. Ekki
allir falli í sama mót og geta upp-
fyllt þær stöðluðu kröfur sem
gerðar eru til þeirra. „Við þurfum
að finna hæfileika hvers og eins og
nýta fjölbreytileikann sem mann-
skepnan hefur upp á að bjóða. Það
er of mikil áhersla lögð á stimpla og
gráður,“ segir Elín Ebba. „Sem betur
fer hafa margir sem ekki falla inn í
mótið náð að rísa upp og gera sitt
eigið. En fullt af fólki getur það ekki
sjálft og við erum þannig að ýta því
fólki út úr þjóðfélaginu.“ Segir hún
þetta sérstaklega áberandi hjá opin-
bera geiranum, en einkageirinn sé í
auknum mæli farinn að horfa fram
hjá prófgráðum og stimplum og líta
frekar til hæfileika manneskjunnar.
Að eiga hlutverk og að tilheyra
eru lykilþættir að góðu geðheil-
brigði, samkvæmt Elínu Ebbu. Ein-
elti og afskiptaleysi séu bein árás á
geðheilsuna, sem hafa langvarandi
áhrif. Einangrunin líka, sem er sér-
staklega mikilvægt að huga að á
tímum sem þessum.
Hrós úti í búð
getur gert
gæfumuninn
Elín Ebba Ásmundsdóttir hefur starfað við geðheilbrigðismál í 40
ár og kemur að átaki Geðhjálpar gegn sjálfsvígum. Hún þekkir
neikvæð áhrif faraldursins á geðheilsuna af eigin raun og að á
tímum sem þessum skipti litlu hlutirnir afar miklu máli.
Elín Ebba segir ekki mikið talað um hvaða áhrif einangrun og ótti vegna faraldursins hefur á geðheilsuna. Sjálf
greindist hún í fyrstu bylgjunni og upplifði mikinn ótta. Í gegnum huga hennar fóru hugsanir um hvar í tölfræði al-
mannavarna hún myndi lenda. Myndi hún lenda á spítala? Í öndunarvél? Eða hugsanlega deyja? FRÉTTABLAÐIÐ/VALLI
Kristinn Haukur
Guðnason
kristinnhaukur@frettabladid.is
ÉG SAGÐI ÞEIM HVAÐ ÉG
HAFÐI VERIÐ AÐ HUGSA
UM NÓTTINA OG INNAN
VIÐ KLUKKUTÍMA SÍÐAR
FÉKK ÉG SÍMTAL FRÁ
GEÐLÆKNI.
1 7 . O K T Ó B E R 2 0 2 0 L A U G A R D A G U R30 H E L G I N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð