Dagblaðið Vísir - DV - 30.10.2020, Blaðsíða 22

22 EYJAN
Á ÞINGPÖLLUM
Björn Jón
Bragason
eyjan@eyjan.is
E nn á ný er rætt um nýtt stjórnarskrárákvæði um „auðlindir í þjóðar-
eigu,“ en nú seinast impraði
Katrín Jakobsdóttir forsætis-
ráðherra á þessu í stefnuræðu
sinni. Björn Bjarnason, fyrrv-
verandi ráðherra, benti á það
á heimasíðu sinni í kjölfarið á
að Davíð Oddsson, þá forsæt-
isráðherra, hefði reifað slíkar
hugmyndir fyrir tæpum 30
árum. Síðan þá hefur reglu-
lega verið rætt um stjórnar-
skrárákvæði af þessu tagi og
það orðið tilefni skrifa fræði-
manna jafnt sem leikmanna. Í
samtali við Fréttablaðið á dög-
unum orðaði Katrín forsætis-
ráðherra það svo að í sam-
félaginu væri „mjög mikill og
ríkur vilji“ til að fjallað yrði
um auðlindir í stjórnarskrá.
Óskýrt ákvæði
Feneyjanefnd Evrópuráðsins
birti hinn 9. október síðast-
liðinn álit sitt á þeim fjórum
frumvörpum til stjórnskip-
unarlaga sem undanfarið hafa
verið til umfjöllunar. Nefndin
segir í áliti sínu að skýra verði
betur hvað átt sé við með þjóð-
areign og tengslum við annan
eignarrétt. Þá þurfi að tryggja
að hægt sé að bera undir dóm-
stóla ágreining um gjaldtöku
og nýtingu í ábataskyni.
Helstu fræðimenn á sviði
stjórnskipunarréttar hafa
margsinnis bent á að ef hug-
takið þjóðareign hafi yfir höf-
uð eitthvert lagalegt inntak,
þá merki það ríkiseign. Ríkið
eigi þá að njóta eignarréttar
á auðlindum og fara með
heimildir sem fylgja þeim
eignarrétti. Raunar er erfitt
að glöggva sig á því hvaða
auðlindir átt er við í þessu
sambandi. Nú þegar eru auð-
lindir annaðhvort eign einka-
aðila eða ríkisins. Svo virðist
sem tillaga um „þjóðareign
á auðlindum“ hafi lítið efnis-
legt innihald. Hún ber þess
öll merki að vera málamiðl-
unartillaga milli afar ólíkra
sjónarmiða.
Þorgerður Katrín Gunnars-
dóttir, formaður Viðreisnar,
segir að sú tillaga sem nú liggi
fyrir að ákvæði stjórnarskrár
um þetta efni sé merkingar-
laus og tryggi ekki „þjóðar-
eignina“ eins og hún orðar
það, en forsætisráðherra
sagði í áðurnefndu viðtali við
Fréttablaðið að hún teldi ekki
rétt „að fara í upptalningu
heldur tala um þetta út frá
grundvallaratriðum, það er að
auðlindir sem ekki eru háðar
einkaeignarrétti séu í þjóðar-
eign. Ég held að ef við ætlum
í einhverja upptalningu þá
séum við bara að fara að elta
skottið á sjálfum okkur.“
Skerpa á eignarrétti
En fyrst verið er að ræða um
ákvæði stjórnarskrárinnar
um eignarrétt á annað borð,
mætti velta því upp hvort ekki
sé ástæða til að skerpa betur á
friðhelgi eignarréttar í stjórn-
arskrá. Sú skerðing eignarrétt-
ar sem helst reynir á er skatt-
heimta, en Alþingi hefur svo
að segja frjálsar hendur við
álagningu skatta en þeir mega
þó ekki vera afturvirkir. Til
að mynda hafa íslenskir dóm-
stólar ekki skorið úr um það
með afgerandi hætti hversu
háan skatt megi taka og hvort
skattheimta yfir tilteknum
mörkum geti orðið svo mikil að
maður yrði talinn sviptur eign
sinni. Þannig hefur það verið
talið standast ákvæði stjórnar-
skrár að samanlagður skattur
á tekjur og eignir sé hærri en
tekjufjárhæð nemur.
Margsinnis hefur ágrein-
ingur um takmörk skattlagn-
ingarvalds verið borinn undir
dómstóla, en afar sjaldan sem
dómstólar hér á landi hafa
komist að þeirri niðurstöðu
að brotið hafi verið á skatt-
greiðendum í þessu tilliti. Í
dómi Hæstaréttar nr. 726/2013
voru atvik máls þau að deilt
var um hvort álagning auð-
legðarskatts væri andstæð
stjórnarskrá. Þar var sem
fyrr komist svo að orði að lög-
gjafanum yrði „játað verulegt
svigrúm til að ákveða hvernig
skattlagningu skuli háttað“ og
niðurstaðan sú að skatturinn
bryti ekki í bága við eignar-
réttarákvæði stjórnarskrár.
Ekkert þak á skattheimtu
Í dómi Hæstaréttar í máli nr.
666/2016 var komist að þeirri
niðurstöðu að 76% tollur á
franskar kartöflur stæðist
eignarréttarákvæði stjórnar-
skrár. Tilgangur þess tolls var
að vernda innlenda framleiðslu
sem þó er að stórum hluta úr
innfluttu hráefni. Fyrir dóm-
stólum héldu lögmenn íslenska
ríkisins því fram að gjaldtakan
þjónaði ekki því hlutverki að
vernda íslenskan landbúnað,
heldur væri bara um almenna
tekjuöflun ríkissjóðs að ræða.
Rökstuðningnum hefði þannig
verið breytt eftir á.
Lengi er hægt að deila
um það hversu hátt hlutfall
þjóðartekna eigi að ganga til
ríkis og sveitarfélaga. En eftir
því sem það hlutfall verður
hærra, verður minna eftir til
frjálsrar ráðstöfunar fólks og
fyrirtækja. Margvísleg rök
má færa fyrir því að stór hluti
þeirra skatta sem nú renna
til hins opinbera væri betur
kominn í höndum borgaranna
sjálfra. Í þessu sambandi má
velta því fyrir sér hvort ekki
sé ástæða til að setja þak á
skattheimtu, til dæmis í formi
hlutfalls af þjóðartekjum eða
þjóðarframleiðslu. Útgjöld
ríkis og sveitarfélaga yrðu
þá að vera innan tiltekinna
marka og þannig háð sveiflum
í þjóðarbúskap.
Þá mætti líka velta því upp
hvort rétt væri að gera breyt-
ingu á stjórnarskrá þannig að
að minnsta kosti tveir þriðju
hlutar þingmanna þyrftu
að samþykkja að leggja á
skatt. Hér væri um að ræða
ný stjórnarskrárákvæði um
eignar rétt sem hefðu raun-
verulegt inntak og skerptu á
almennum mannréttindum. n
Jarðhiti er dæmi um auðlind sem er eign viðkomandi landeiganda. MYND/VILHELM
SKOÐANAPISTILL
Heimilt var að leggja 76% toll á franskar kartöflur. Lítil takmörk eru fyrir skattheimtu
hér á landi. Feneyjanefndin segir tillögu að stjórnarskrárákvæði um þjóðareign óskýra.
... má velta
því fyrir sér
hvort ekki sé
ástæða til að
setja þak á
skattheimtu,
til dæmis í
formi hlut-
falls af þjóð-
artekjum.
30. OKTÓBER 2020 DV
HUGMYNDIR UM AUÐLINDIR Í ÞJÓÐ-
AREIGU OG ÞAK Á SKATTHEIMTU