Morgunblaðið - 11.05.2020, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 11. MAÍ 2020
Brunað um bæinn Það lifnar heldur betur yfir mannlífinu þegar sólin skín dag eftir dag í borginni.
Sigurður Unnar Ragnarsson
Það hefur verið
aðdáunarvert að fylgj-
ast með viðbrögðum
við COVID-19 faraldr-
inum hér á landi. Yfir-
vegaðar aðgerðir sótt-
varnalæknis, land-
læknis og almanna-
varnadeildar ríkis-
lögreglustjóra hafa
staðist þetta álagspróf
með glæsibrag og vak-
ið verðskuldaða athygli
innan lands sem utan. Lykilþættir í
góðum árangri eru umfangsmiklar
greiningaraðgerðir í heilsugæslunni
og á bráðamóttökum víða um landið
og skimanir fyrir smitum hjá al-
menningi með ómetanlegri aðstoð
Íslenskrar erfðagreiningar. Allt
þetta hefur hjálpað mikið við smit-
rakningu og einangrun smitaðra
með takmörkun á útbreiðslu veir-
unnar í samfélaginu. Allar spár inn-
lendra sérfræðinga um þróun far-
aldursins hafa staðist.
Í veirufaraldri sem þessum þar
sem ekkert ónæmi var fyrir hendi
eru alvarleg veikindi og dauðsföll
óumflýjanleg og aðgerðir miða að
því að lágmarka skaðann út frá
bestu þekkingu sem völ er á. Heil-
brigðisþjónustan hefur nú sýnt
hvers hún er megnug þegar mikið
liggur við. Á stuttum undirbúnings-
tíma var áherslum á Landspítal-
anum og víðar breytt í veigamiklum
atriðum allt frá bráðamóttöku til
legudeilda og gjörgæslu til þess að
bregðast við stórauknu álagi bráð-
veikra sjúklinga með nýjan sjúk-
dóm. Mest álag hefur verið á bráða-
móttökum, lyflækningadeildum og
gjörgæsludeildum Landspítala í
Fossvogi (LSH) og Fjórðungs-
sjúkrahússins á Akureyri (FSA).
Þessi veirusýking er að mörgu leyti
frábrugðin þeim sem við þekkjum af
fyrri reynslu og lúmsk einkenni og
skyndileg tilkoma alvarlegrar önd-
unarbilunar vegna lungnabólgu hafa
verið mest áberandi. Vísindin og
reynslan eiga eftir að skýra margt í
hegðun þessa sjúkdóms og sú vinna
er rétt að byrja. Það
varð þó fljótlega ljóst
af erlendum fréttum að
sýkingin var skæð og
dánartíðni margfalt
hærri en í venjulegri
inflúensu.
Þegar bornar eru
saman tölur um fjölda
smitaðra og dánartíðni
tengd faraldrinum á
Íslandi og í öðrum
löndum verður ljóst
hve vel hefur gengið
hér á landi bæði að hefta útbreiðslu
sýkinga og meðhöndla þá sem hafa
veikst alvarlega. Í Bandaríkjunum
hefur nú yfir ein milljón sýkinga
greinst, en vafalaust eru margfalt
fleiri sýktir, og fjöldi látinna er að
nálgast 80.000. Ef þær tölur væru
yfirfærðar á Ísland út frá fólksfjölda
hefði mátt búast við um 80 dauðs-
föllum hér á landi nú þegar og ekk-
ert lát væri á greiningu nýrra til-
fella. Á Íslandi hafa nú greinst
nálægt 1.800 tilfelli og dauðsföll eru
10 og dánartíðni því 1/8 af dán-
artíðni í Bandaríkjunum. Farald-
urinn er auk þess að mestu genginn
yfir hér á landi í bili að minnsta
kosti. Svipaður samanburður á dán-
artíðni á við um sum Evrópulönd
sem farið hafa illa út úr faraldr-
inum, svo sem Ítalíu, Spán og
Frakkland. Skýringar á mismun-
andi dánartíðni eftir löndum er
nokkur ráðgáta en hlýtur að veru-
legu leyti að snúast um gæði lýð-
heilsuaðgerða og heilbrigðisþjónust-
unnar á hverjum stað. Dauði vegna
veirulungnabólgu stendur reyndar
oft í sambandi við bakteríusýkingar
sem koma í kjölfar veirusýkingar-
innar og þar kann að vera lykilatriði
að hér á landi er tiltölulega lítið
sýklalyfjaónæmi baktería fyrir
hendi vegna minni notkunar sýkla-
lyfja en til dæmis á Ítalíu eða í
Bandaríkjunum.
Þegar fréttir bárust af því frá
þróuðum ríkjum að dánartíðni sjúk-
linga með COVID-19 lungnabólgu á
gjörgæsludeildum væri allt að 90%
voru þær tölur ótrúlegar. Þetta er
mikið hærri dánartíðni en lýst hefur
verið í veirulungnabólgum af alvar-
legasta tagi vegna inflúensu og ann-
arra þekktra veirusýkinga sem við
höfum reynslu af. Jafnvel var um
það rætt meðal fagmanna erlendis
að dánartíðnin væri svo há hjá gjör-
gæslusjúklingum að öndunarvéla-
meðferð væri þýðingarlaus. Þess
vegna hefur verið mjög ánægjulegt
að fylgjast með þeim árangri sem
náðst hefur í gjörgæslumeðferð
þessara sjúklinga á LSH og FSA
þar sem dánartíðnin er aðeins 15%
og tekist hefur að ná flestum sjúk-
lingum af öndunarvél. Þessi árangur
sjúkrahúsanna er í einu orði sagt
stórkostlegur. Nú eru allir stoltir af
að vinna á LSH og starfsfólkið í
heilbrigðiskerfinu um allt land ber
höfuðið hátt. Mikið af nákvæmari
vísindalegum upplýsingum og þekk-
ingu um þennan faraldur mun birt-
ast á komandi árum og margs konar
lærdómur verður af því dreginn.
Vera kann að margt af því merkileg-
ast í þeim efnum verði byggt á
reynslu og aðferðum okkar Íslend-
inga. Eitt er ljóst, að árangrinum í
baráttu við þennan faraldur hér á
landi má ef til vill líkja við heimsmet
í lýðheilsu og nánast örugglega
heimsmet í gjörgæslu.
Ríkisstjórnin hefur borið gæfu til
þess að treysta fagfólkinu í einu og
öllu fyrir þessu verkefni og má vel
við una. Ekki aðeins hefur fagfólkið
haft algert forræði heldur
ótakmarkaðan stuðning stjórnvalda.
Nú ættu allir sem um þetta hugsa
að gera sér grein fyrir því hvað við
erum með í höndunum þar sem er
íslenska heilbrigðiskerfið og hlúa að
því sem aldrei fyrr.
Eftir Stein Jónsson
»Heilbrigðisþjón-
ustan hefur nú sýnt
hvers hún er megnug
þegar mikið liggur við.
Steinn Jónsson
Höfundur er prófessor í lungnasjúk-
dómum við Landspítala og lækna-
deild Háskóla Íslands.
steinnj@lsh.is
Heimsmet í lýðheilsu
og gjörgæslu
Vorið er komið og
mannlíf byrjað að
vakna af þeim dvala
sem veirufaraldurinn
hefur valdið. Enginn
veit hversu lengi hann
á eftir að setja svip á
samskipti manna hér
innanlands, að ekki sé
talað um opnun á ferð-
ir til og frá útlöndum.
Hingað til hafa íslensk
stjórnvöld og trúnaðarmenn haldið
svo vel á málum að aðdáun vekur og
staðið af sér þann mikla þrýsting
sem farið er að gæta víða í samfélag-
inu. Enn er pestin á uppleið í Bret-
landi og langt frá því að hafa dvínað
eins og hér á öðrum Norðurlöndum.
Ástandið í Bandaríkjunum er ógn-
vænlegt og segir dapurlega sögu um
þarlend stjórnvöld með Trump og
hans nánustu samstarfsmenn í for-
svari. Á meðan þannig háttar er-
lendis má helst enga áhættu taka
sem valdið gæti nýrri smitbylgju
hérlendis. Eins og horfir má telja
útilokað að ferðalög hefjist í ein-
hverjum mæli til og frá landinu fyrr
en í fyrsta lagi næsta vetur og mót-
taka stórra farþegaskipa frá útlönd-
um hlýtur af bíða um sinn.
Aðlögun að gerbreyttum
aðstæðum
Veiran sem nú herjar ætti að gefa
mönnum tilefni til að staldra við og
endurmeta fyrir alvöru stöðu okkar
á heimilinu jörð. Sú áskorun blasti
raunar við vegna loftslagsháskans
og hafði að minnsta kosti að nafninu
til hlotið viðurkenningu þeirra þjóða
sem skrifuðu upp á Parísarsam-
komulagið 2015. Segja má að mann-
kynssagan eins og við þekkjum hana
sé vörðuð árekstrum manna við um-
hverfi sitt, saga þjóða og samfélaga
sem lentu í sjálfheldu eða bárust á
banaspjótum í kapphlaupi um stærri
sneið af gæðum jarðar. Sú greining
sem dregin var upp fyrir hálfri öld í
bókinni Endimörk vaxtarins (The
Limits to Growth, 1972) að frum-
kvæði Rómarklúbbsins svonefnda
hefur því miður í meginatriðum
reynst rétt. Að henni stóð hópur vís-
indamanna frá Tækniháskólanum í
Massachusetts í Bandaríkjunum.
Þar segir í inngangi:
„Niðurstöður skýrslunnar sýna,
að mannkynið fær ekki ætlað sér þá
dul að margfaldast með sívaxandi
hraða og láta efnislegar framfarir
sitja í fyrirrúmi án þess að rata í
ógöngur á þeirri vegferð; að við eig-
um um það að velja að leita nýrra
markmiða og ráða þannig sjálfir ör-
lögum okkar eða kalla yfir okkur af-
leiðingar hins taumlausa vaxtar,
sem við fáum þá óumflýjanlega að
kenna enn harðar á.“
Ástæða er til að rifja upp að
niðurstöður ritsins byggðu á vist-
fræðilegum og sögulegum for-
sendum, en ekki pólitískri forskrift.
Þótt skýrsla þessi og síðari rit Róm-
arklúbbsins vektu athygli, gekk þró-
un efnahagslífs iðnríkjanna í þver-
öfuga átt og hefur í meginatriðum
þrætt þá feigðarbraut síðan.
Sjálfbær þróun hefur ekki
gengið eftir
Sama ár og skýrsla Rómarklúbbs-
ins kom út, 1972, var haldin Stokk-
hólmsráðstefna Sameinuðu þjóð-
anna undir kjörorðinu Umhverfi
mannsins. Frumkvöðlar hennar á
vettvangi SÞ voru Svíar og megintil-
gangur með henni að beina athygli
stjórnvalda og almennings að um-
hverfismálum og hvetja til alþjóða-
samstarfs um þau. Margt gagnlegt
fylgdi í kjölfarið, ekki síst barátta
gegn mengun ásamt
aukinni umhverfisvit-
und. Samtímis var hins
vegar hert á iðnvæð-
ingu og auðlindasóun
undir merkjum ný-
frjálshyggju og fjöl-
þjóðafyrirtækja, m.a. á
kostnað fátækra þró-
unarlanda.
Vegna áframhald-
andi vaxandi um-
hverfisvanda settu
Sameinuðu þjóðirnar á
fót árið 1983 sérstaka
nefnd, World Commission on envi-
ronment and development, undir
formennsku Gro-Harlem Brundt-
land forsætisráðherra Noregs. Skil-
aði nefndin af sér 1987 með skýrsl-
unni Sameiginleg framtíð okkar
(Our common Future. Oxford 1987),
oftast kennd við hugtakið sjálfbær
þróun. Skilgreining þess hugtaks
var: „Mannleg starfsemi sem full-
nægir þörfum samtímans án þess að
draga úr möguleikum framtíðar-
kynslóða til að fullnægja sínum
þörfum.“ Með sjálfbærri þróun
skyldi leitast við að ná jafnvægi milli
efnahagslegra, félagslegra og um-
hverfislegra þátta í samfélags-
þróuninni, horft til langs tíma, og
samþætta aðgerðir að því markmiði.
Nefndin fór ekki út í nákvæmar skil-
greiningar á einstökum þáttum en
sagði m.a. í áliti sínu að þörf gæti
verið á að nýta til fulls efnahagslega
vaxtarmöguleika, sérstaklega til að
fullnægja þörfum á vanþróuðum
svæðum. (s. 44). – Í framhaldi af
þessu hófst undirbúningur Ríó-
ráðstefnunnar 1992, sem m.a. af-
greiddi alþjóðasáttmálana gegn
loftslagsbreytingum af mannavöld-
um og um verndun líffræðilegrar
fjölbreytni sem síðan hefur verið
reynt að þoka fram, en með þeim
takmarkaða árangri sem nú blasir
við eftir þrjá áratugi.
Fátt er svo með öllu illt…
Árið 2020 var markmið alþjóða-
samfélagsins með fáum undantekn-
ingum að ganga frá bindandi áætlun
ríkja heims um niðurskurð í losun
gróðurhúsalofttegunda. Veirufar-
aldurinn skyggir um sinn á þau
áform en verkefnið minnir á sig og
verður á dagskrá á ný fyrr en varir.
Efnahagskerfi heimsins er lamað og
hagvaxtartölur í mínus. Viðfangs-
efnið er ekki að keyra þær upp á
óbreyttum grunni heldur að finna
leiðir til mannsæmandi lífs fyrir sem
flesta án þess að spilla umhverfi
jarðar. Til þess þarf fjölmargt að
breytast, ekki síst að gerðar verði
minni kröfur til efnislegrar neyslu
ásamt með jöfnuði í lífskjörum. Nú-
verandi lífsmynstur samræmist eng-
an veginn burðarþoli móður jarðar
og þar er breyting á ríkjandi efna-
hagskerfi og viðskiptaháttum lykil-
atriði. Svonefnt fótspor okkar Ís-
lendinga í umhverfislegu samhengi
er talið a.m.k. 5-falt stærra en góðu
hófi gegnir og losun gróðurhúsalofts
hérlendis hefur verið með því hæsta
í Evrópu, eða 14 tonn á mann. Um
leið og staldrað er við vegna veir-
unnar þarf að leggja grunn að lífs-
háttum sem raunverulega skila af-
komendum okkar sjálfbæru
umhverfi.
Eftir Hjörleif
Guttormsson
»Eins og horfir má
telja útilokað að
ferðalög hefjist í ein-
hverjum mæli til og frá
landinu fyrr en í fyrsta
lagi næsta vetur.
Hjörleifur Guttormsson
Höfundur er náttúrufræðingur.
Maðurinn þarf að
laga sig að
náttúrunni sem við
öll erum hluti af