Skessuhorn - 09.12.2020, Blaðsíða 23

MIÐVIKUDAGUR 9. DESEMBER 2020 23
Hjá bókaútgáfunni Sæmundi á Sel-
fossi er komin út bókin Kindasög-
ur, 2. bindi, eftir Aðalstein Eyþórs-
son og Guðjón Ragnar Jónasson.
Fyrra bindi Kindasagna kom út á
síðasta ári og hlaut afbragðsgóðar
viðtökur landsmanna. Höfundarnir
ákváðu því að bæta við öðru bindi
með fleiri frásögnum af afrekum og
uppátækjum íslenskra kinda.
Í nýju bókinni er víða leitað fanga
eins og í þeirri fyrri. Greint er frá af-
reki forystusauðs í Þistilfirði, fjallað
um afturgengnar kindur á Rauða-
sandi, í Vopnafirði og víðar, rifjaðar
upp útvarpsauglýsingar Sauðfjár-
verndarinnar á Selfossi og sagt frá
manninum sem stóð á bak við þær.
Þá er stiklað á sögu sauðfjárhalds
innan borgarmarka Reykjavíkur og
sagt frá stormasömum samskiptum
reykvískra fjáreigenda við garðeig-
endur og borgaryfirvöld. Rætt er
um áhrif eldgosa á sauðfé, meðal
annars greint frá afleiðingum ösku-
falls frá Eyjafjallajökli í Fljótshlíð-
inni, og rifjaðar upp sögur af stro-
kukindum sem létu hvorki stórfljót
né aðrar torfærur stöðva sin á leið
sinni í forna heimahaga. Sagt er frá
fjárskiptum og fjárböðun í Flóan-
um á síðustu öld og loks eru rifjuð
upp kvæði íslenskra skálda þar sem
kindur eru í aðalhlutverki. Með
sögunum fljóta svo ýmsir fróðleiks-
molar um líf og kjör fólks og fénað-
ar í landinu að fornu og nýju.
Bílda
Í kaflanum „Bílda á Brúnastöð-
um“ er m.a. sagt frá fjárskiptunum
um miðja síðustu öld og þar rifjar
Guðni Ágústsson frá Brúnastöðum
í Flóa upp bernskuminningar um
foystuána Bíldu og fleiri þingeyskar
kindur sem komu að Brúnastöðum,
fjárböðun og fleira. Hér á eftir fer
stuttur bútur úr kaflanum:
Á tímum niðurskurðarins, vegna
mæðiveiki um 1950, bjuggu á
Brúnastöðum í Hraungerðishreppi
í Flóa hjónin Ágúst Þorvaldsson,
sem síðar sat lengi á Alþingi, og
Ingveldur Ástgeirsdóttir með stór-
an barnaskara, en ættbogi þeirra
situr jörðina enn í dag. Systkin-
in sem kennd eru við bæinn urðu
sextán. Mæðiveikin barst aldrei að
Brúnastöðum enda gekk fé þaðan
ekki með kindum af öðrum bæj-
um. Hætt var að reka á afrétt Flóa-
manna árið 1938 og jörðin var var-
in fyrir samgangi fjár á þrjá vegu.
Hvítá, sem rennur niður með Hest-
fjalli og aðskilur Flóa frá Grímsnesi,
myndaði örugga vörn að norðan-
og austanverðu en á suðurmörkum
jarðarinnar var aðalskurður Flóaá-
veitunnar á Brúnastaðaflötum til
varnar.
Þrátt fyrir að Brúnastaðaféð væri
ósjúkt og einangrað með þessum
hætti varð niðurskurður ekki umflú-
inn. Árið 1950 var öllu fénu fargað
en nýr fjárstofn kom haustið 1952
norðan úr Þingeyjarsýslum. Lömb-
in að norðan voru flutt á vörubílum
að Laugardælum þar sem þeim var
skipt á milli bænda. Lambahópur-
inn sem kom að Brúnastöðum var
um 40 gimbrar og heimilisfólkinu
þótti vænt um að heyra á nýjan leik
jarmað í gömlu torfhlöðnu fjárhús-
unum sem stóðu spölkorn frá bæn-
um.
Allar gimbrarnar fengu nöfn og
nákvæmlega var skráð frá hvaða
bónda og bæ fyrir norðan þær voru.
Eitt Brúnastaðasystkina, Guðni
Ágústsson, fyrrum þingmaður og
ráðherra, var þriggja ára gamall
þegar nýja féð kom og hann man
vel eftir norðlensku kindunum:
Ég man enn nöfn og útlit flestra
kindanna sem komu að norðan.
Tvær þeirra skáru sig nokkuð úr.
Önnur þeirra var hún Bumba, lítil
svört gimbur frá Hraunkoti í Aðal-
dal. Bumba var mannelsk og mikil
afurðaær, varð þrettán vetra göm-
ul. Hún kom oft heim til bæjar og
bankaði á dyr með framlöppinni
og bað um brauð úr litlum lófa.
Bumba hefur trúlega verið heima-
alningur í Hraunkoti ef marka má
hegðun hennar. Hún var alltaf tví-
lembd en fyrst eftir burð var hún
jafnan stygg og hélt sig frá okkur
systkinunum.
Hin kindin var Bílda frá Krauna-
stöðum í Aðaldal. Hún var svart-
bíldótt og af allt öðru sauðahúsi en
hinar ærnar, grönn og háfætt, bar
sig vel og horfði á okkur systkinin
skarpleg á svip og augnatillitið var
sívökult. Hún var kjörkuð kind en
samt róleg og yfirveguð. Það fór
ekkert á milli mála að hún var af
forystukyni. Í minningunni bjó hún
yfir alveg ótrúlegum hæfileikum.
Hún fór fyrir hópnum og það var
áhrifamikil sjón þegar hún leiddi
ærnar af húsi og á beit eftir hádegi,
allar í einni lest, og kom með þær til
baka þegar tók að skyggja. Stund-
um voru ærnar hýstar á nóttunni
og ef veðurútlitið var tvísýnt hélt
Bílda sig innst í krónni en annars
úti við dyr. Þegar fénu var hleypt
út stökk hún oft upp á mæni fjár-
húsanna, hnusaði greindarlega út í
veðrið, rétt eins og hún væri alsjá-
andi völva. Það fór ekki á milli mála
að Bílda var athugul og næm.
---
Í kaflanum „Kvæðakindur“ er
stiklað í gegnum íslenska kveð-
skaparsögu og dregin fram nokk-
ur kvæði sem fjalla sérstaklega um
kindur. Hér á eftir fer upphaf kafl-
ans þar sem höfundar svipast um
eftir kindum í fornum kveðskap:
Þegar svipast er um í söguheimi
norrænnar goðafræði blasir við
fjölbreytt dýralíf, bæði villtra dýra
og húsdýra. Ef við lítum sérstak-
lega á húsdýrin er af nógu að taka.
Fyrst er að nefna kúna Auðhumlu
sem gegnir stóru hlutverki í sköp-
un heimsins en fleiri nautgripir eru
nefndir, til að mynda uxar Gefjunar
sem drógu landareign hennar í Sví-
þjóð á haf út. Af hestum er fræg-
astur hinn áttfætti Sleipnir, hestur
Óðins, en getið er margra annarra
hesta, til að mynda draga Alsvið-
ur og Árvakur sólina um himin-
hvolfið og Skinfaxi og Hrímfaxi eru
reiðhestar Dags og Nætur. Geitin
Heiðrún og gölturinn Sæhrímnir
eru ómissandi fyrir veisluhöld ein-
herja í Valhöll því úr spenum geit-
arinnar streymir mjöður í mjólkur
stað og gölturinn er skorinn dag-
lega og étinn en er alltaf jafnspræk-
ur daginn eftir. Þá er ógetið drátt-
ardýra þeirra goða sem ekki ferðast
ríðandi heldur kjósa að aka í vagni,
geithafra Þórs, katta Freyju og
galtarins Gullinbursta sem Freyr
spennir fyrir kerru sína. Þegar
kemur að ragnarökum spretta svo
upp bæði hundur (Garmur) og hani
(Gullinkambi). Það má því segja að
öll hefðbundin húsdýr Íslendinga
eigi sér fulltrúa í norrænni goða-
fræði.
Nema eitt. Í öllum þessum fjöl-
breytta bústofni er ekki að finna
eina einustu kind. Í Eddukvæðum
er ekki nokkra sauðskepnu að sjá
og ef litið er fram hjá nafnaþulum
Snorra-Eddu er bara einu sinni
minnst á kindur í þeirri bók; það er
í lýsingu á Heimdalli þar sem hann
er sagður hafa svo næma heyrn að
hann heyri „er gras vex á jörðu eða
ull á sauðum“. Þetta sætir nokk-
urri furðu en þá er þess að geta að
suma fornfræðinga hefur löngum
grunað að Heimdallur hafi sérstök
tengsl við sauðfé, einkanlega hrúta.
Ástæðan er sú að eitt af nöfnum
Heimdallar, en hann á sér mörg
nöfn eins og fleiri goð, er Hall-
inskíði. Í nafnaþulunum sem fyrr
voru nefndar eru svo talin nokkur
hrútanöfn og meðal þeirra eru bæði
Hallinskíði og Heimdali – en allt er
þetta nokkuð bláþráðótt. Hér er
þó engu að síður hægt að prjóna
við og taka eitt og annað bókstaf-
lega til að reyna að styrkja stöðu
sauðkindarinnar. Ef við ákveðum
að gera Heimdall að eins konar
hrútgoði eða ofurhrút fá upphafs-
línur Völuspár, Hljóðs bið eg all-
ar helgar kindir / meiri og minni
mögu Heimdallar, allt í einu annan
svip. Þær fara þá að minna á sögu
sem sögð var af bræðrum í sveit
nokkurri norðanlands sem voru
svo miklir raddmenn að þegar þeir
komu í réttirnar og fóru að kallast
á þá steinþagnaði féð. En nú erum
við líklega farnir að teygja okkur
nokkuð langt.
---
Síðar í sama kafla koma borgfirsk
skáld við sögu:
Þá skal kynnt til sögu þriðja
kindaskáldið af sömu aldamóta-
kynslóð. Guðmundur Böðvarsson
(1904–1974) var bóndi eins nafni
hans í Önundarfirði [Guðmundur
Ingi Kristjánsson] og átti það líka
sammerkt með honum að bær-
inn hans hét Kirkjuból en sá bær
er í Hvítársíðu í Borgarfirði. Guð-
mundur lét til sín taka í félagsmál-
um eins og Jóhannes [úr Kötlum]
og Guðmundur Ingi, einkum beitti
hann sér gegn veru ameríska hers-
ins í landinu, bæði með greinaskrif-
um og skáldskap. Í ljóðinu sem hér
fer á eftir horfist hann í augu við
þversögnina í lífi bóndans sem þyk-
ir undur vænt um skepnurnar sínar
– en leiðir þær þó til slátrunar:
LÍF LAMBA
Það er lítið lamb að deyja,
liggur, kveinkar sér og stynur,
– snemma á sumri, í sæluviku –
dregur andann ótt og þjáist,
liggur kyrrt með lokuð augu,
lítið skinn með svartar klaufir,
fagurgljáar, fagursmáar.
Það er lítið lamb að deyja,
lamb með hrokkinn feld og gulan,
lamb með mjóa og langa fætur,
lamb með undur mjúka snoppu,
– aldrei skein hún á það sólin
öðru vísi en sljótt og sjúkt.
Hvílíkt ólán árla sumars.
Það er öllum ljóst að lítið íþrótta-
starf væri ef ekki væri fyrir fram-
lag sjálfboðaliðans. Sjálboðaliða-
starfið er eitt mikilvægustu störf-
um sem unnin eru hjá íþróttahreyf-
ingunni. Ekki hefur tekist að halda
nógu vel utan um umfang þessara
starfa til þess að mæla alla þá tíma
sem sjálfboðaliðinn eyðir í starf
í þágu íþrótta á ári hverju. Þeir
tímar skipta tugum þúsunda ef ekki
hundruðum þúsunda ef allt landið
væri talið.
Seint verður fullþakkað fyr-
ir þetta mikilvæga starf sem svo
margir eru tilbúnir að leggja fram.
Fyrir stuttu var skrifað í Fréttablað-
ið um þriðju vaktina sem tekin er í
öllu starfi er snertir rekstur heim-
ilis. Í mínum huga er sjálfboðalið-
inn þriðja vaktin í starfi íþrótta-
hreyfingarinnar. Í sama skilningi
og skrifað var þar um, er ein mikil-
vægasta vaktin til þess að allir hinir
geti sinnt sínu starfi sem best. Eins
og iðkendur og launaðir starfsmenn
hreyfingarinnar.
Við hjá Íþróttabandalagi Akra-
ness viljum á degi Sjálfboðaliðans,
sem var 5. desember, nýta tækifærið
til þess að þakka öllum þeim sem
lagt hafa hönd á vogarskál banda-
lagsins og aðildarfélaga þess. Án
ykkar væri lítið sem ekkert starf.
Við erum endalaust þakklát fyrir
þann velvilja sem allir sýna þegar
óskað er eftir aðstoð.
Bestu þakkir og til hamingju með
5. desember, dag Sjálfboðaliðans.
Áfram ÍA!
Framkvæmdastjórn ÍA.
Pennagrein
Sjálfboðaliðinn
Kindasögur 2
Átti lamb að deyja í haust,
ennþá fegra og yndislegra,
– Alveg barmafullt af lífi.
Því má svo bæta við að sonur
Guðmundar, skáldið Böðvar Guð-
mundsson (f. 1939), orti fyrir margt
löngu skelmislegar vísur undir titl-
inum Síðasta lambið þar sem hann
lýsir því glaðhlakkalega hvern-
ig lambið sem heimt er af fjalli er
skotið, flegið, verkað og étið. Loka-
erindið hljóðar svo:
Gripinn fögnuði flæ ég búkinn
flestar lappirnar sker ég af.
Hristi úr görnunum heitan kúkinn
hluta lambið sem Drottinn gaf.
Pott á hlóðir hreykinn set ég,
hlakka yfir felldri bráð.
Ljúf mun stundin er lambið ét ég.
Lifi sauðféð í Drottins náð.
Forsíða bókarinnar Kindasögur 2.
Guðni rifjar upp sögur af tveimur þing-
eyskum kindum sem Brúnastaðafólk
fékk eftir fjárskiptin 1952.