Morgunblaðið - 11.09.2020, Side 15

15
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 11. SEPTEMBER 2020
Nasi Jarðborinn Nasi hófst handa í borholu Veitna við Bolholt 5 í fyrradag.
Kristinn Magnússon
Í gær var alþjóð-
legur forvarnardagur
sjálfsvíga. Á heimsvísu
eru sjálfsvíg meðal 20
algengustu dánar-
orsaka en um 800.000
einstaklinga deyja ár-
lega í sjálfsvígi. Á síð-
astliðnum áratug hefur
árlegur fjöldi sjálfsvíga
á Íslandi verið á bilinu
27-49, eða að meðaltali 39 á ári.
Hvert dýrmætt líf sem við missum
skilur eftir sig mikla sorg og tóma-
rúm og verður fjöldi manns; fjöl-
skylda, vinir, samstarfsfélagar,
heilbrigðisstarfólk og allt nánasta
umhverfi einstaklingsins fyrir mikl-
um og langvarandi áhrifum í kjöl-
farið.
Eftir áralangar rannsóknir og
forvarnarstarf þá komumst við nær
því að skilja betur áhættuþætti
sjálfsvíga. Það sem gerir forvarn-
arstarf sjálfsvíga hins vegar flókið
er að áhættuþættirnir eru margir
og eru samspil líkamlegra, um-
hverfis- og félagslegra þátta. Bak-
grunnur og orsakaferli á bak við
hvert sjálfsvíg er mismunandi rétt
eins og saga hvers einstaklings er
einstök á sinn hátt. Þess vegna er
öflugasta leiðin í forvarnarstarfi
gegn sjálfsvígum talin vera fjöl-
breytt og skilvirk samvinna lykil-
aðila; stofnana, félagasamtaka,
stjórnvalda og einstaklinga að sam-
eiginlegu markmiði okkar allra.
Þess vegna er þema alþjóðlega for-
varnardags sjálfsvíga þriðja árið í
röð „Stöndum saman gegn sjálfs-
vígum“.
Það er hægt að koma
í veg fyrir sjálfsvíg
Forvarnaraðgerðir sem eru ár-
angursríkar í að lækka heildartíðni
sjálfsvíga á heimsvísu eru nokkrar.
Meðal annars er það að hefta að-
gengi að hættulegum efnum og hlut-
um í umhverfi okkar. Einnig skiptir
máli að gæta að varkárni í umfjöllun
sjálfsvíga í fjölmiðlum en það getur
haft jákvæð áhrif að fjölmiðlar segi í
auknum mæli frá úrræðum og bata-
sögum sem geta gefið lesendum von
og hugmyndir að uppbyggilegum
leiðum. Embætti landlæknis birti
þessar leiðbeiningar til fjölmiðla fyr-
ir réttu ári. Þá skiptir máli að grípa
einstaklinga sem líður illa snemma.
Tryggja þarf gott og hindrunarlaust
aðgengi að þjónustu ásamt því að
tryggja snemmbúin inngrip til
þeirra sem á þurfa að halda. Þessar
aðgerðir ásamt mörgum fleirum eru
nefndar í Aðgerðaráætlun til að
fækka sjálfsvígum á Íslandi, en emb-
ætti landlæknis vinnur nú að því að
fylgja innleiðingu aðgerðanna eftir,
ásamt fjölda samstarfsaðila. Aðgerð-
aráætlunin tekur til eflingar geð-
heilsu og seiglu í samfélaginu, geð-
heilbrigðisþjónustu, aðgengis að
hættulegum efnum og hlutum, að-
gerða fyrir sérstaka áhættuhópa,
stuðnings við eftirlifendur auk efl-
ingar á þekkingu almennt um sjálfs-
víg og sjálfsvígsforvarnir.
Við getum öll haft áhrif
Félagslegur stuðningur frá nán-
asta umhverfi einstaklings getur
einnig skipt sköpum. Á álagstímum
eins og við upplifum í heimsfaraldri
skiptir sérstaklega miklu máli að
standa saman. Sem fjölskyldu-
meðlimur, vinur, samstarfsfélagi eða
nágranni getum við öll haft áhrif
með því að staldra við og fylgjast
með líðan okkar og líðan fólksins í
kringum okkur. Það er í lagi að
spyrja út í sjálfsvígshugsanir og það
er í lagi að tala um þær. Það getur
hjálpað einstaklingi í vanlíðan að
finna að einhver er til staðar til að
hlusta og sýna skilning. Munum öll
eftir úrræðum eins og Hjálparsíma
Rauða krossins 1717, Píetasímanum
552-2218 og netspjalli við hjúkrunar-
fræðing á heilsuvera.is. Það er hjálp
til staðar og það er alltaf von. Öll
getum við átt þátt í að byggja upp
vonina og styðja við fyrsta skrefið
inn í hjálpina. Hvert skref getur
skipt máli, stórt eða smátt, og stund-
um þarf kannski ekki annað en bros.
Eitt bros getur dimmu í dagsljós
breytt.
Eftir Ölmu D. Möll-
er og Hildi Guðnýju
Ásgeirsdóttur
» Á álagstímum eins
og við upplifum í
heimsfaraldri skiptir
sérstaklega miklu máli
að standa saman.
Alma D.
Möller
Alma er landlæknir.
Hildur Guðný er verkefnisstjóri.
Við erum öll
sjálfsvígsforvarnir
Hildur Guðný
Ásgeirsdóttir
Hverjum finnst sinn
fugl fagur. Þannig
finnast mér fjármál
vera göfugust fræði-
greina innan við-
skiptafræða. Fjármál
eru undirgrein stærð-
fræði. Forsenda feg-
urðar fjármála er sú
að vera efnahagslega
læs á fortíðina með
þekkingu á reiknings-
haldi. Það læsi nær
fyrst og fremst til lestrar og skiln-
ings ársreikninga. Píratar virðast
ekki efnahagslega læsir.
Ársreikningar byggjast á skipu-
legri skráningu á fjárhagslegum
upplýsingum. Ársreikningur nær
aldrei til framtíðar að öðru leyti en
því að lýsa hvaða skuldbindingar
hvíla á rekstrinum. Það eru mikil
verðmæti fólgin í því að hafa staðið
við fjárhagslegar skuldbindingar í
fortíðinni.
Bankar, tannlæknar
og hárskerar
Það er fróðlegt að velta fyrir sér
trúnaðarsambandi þeirra sem eiga
viðskipti. Allur trúnaður er líkur
þeim sem ríkir á milli læknis og
sjúklings, eins og í Hippocrates-
areiði. Aðeins má rjúfa ef alþjóðar-
heill krefst.
Trúnaðarsamband fjármálafyr-
irtækisins og viðskiptavinar er al-
gjört og verður aðeins rofið með
úrskurði dómstóla. Trúnaðarsam-
band tannlækna og hárskera er
svipað. Það nær þó ekki til þess
sem látið er vaða í samtölum þegar
skjólstæðingurinn situr í stólnum.
Það fylgir trúnaðarsambandi
banka og fyrirtækis að bankinn
stendur með fyrirtækinu í gegnum
erfiðleika, á grundvelli raunsærra
áætlana um framtíð-
ina. Það eru aðeins
glæpabankar sem ráð-
ast á fyrirtæki; fyrir-
tæki í heiðvirðum við-
skiptum. Nærtækt er
að minnast þess þegar
Landsbanki Íslands
réðst á Eimskipafélag
Íslands árið 2003. Þar
var trúnaður rofinn og
bankinn fór í glötun.
Landsbanki Íslands,
árin 1980 til 2003, stóð
með Icelandair! Það
var ekki alltaf góðæri
á þeim tíma, verðbólga á Íslandi og
einnig í Bandaríkjunum og vextir
háir. Flugleiðir hf. höfðu einnig
traust Boeing og bandarískra og
japanskra banka. Lán til flugvéla-
kaupa voru með 0,375% álagi á LI-
BOR-vaxtakjör á þeim tíma.
Það traust var undirstaða og for-
senda fyrir kaupum félagsins á 7
nýjum flugvélum á árunum 1985-
1990, þrátt fyrir laka eiginfjárstöðu
samkvæmt ársreikningi. Traustið
byggðist á trúverðugum áætlunum
um framtíð flugs til og frá Íslandi.
Bankar, sem koma á svæði með
gróin viðskiptasambönd, fá aðeins
hrakval viðskiptavina. Fyrirtæki,
sem staðin eru að ósannsögli lenda
í hrakvali banka og njóta ekki
trausts.
Geta til að afla tekna
Í sinni einföldustu mynd segir
kenning Franco Modigliani og Mer-
ton Miller að fjármagnssamsetning
skipti ekki máli, það sem skiptir
fyrst og fremst máli er geta fyrir-
tækis til að afla tekna til að standa
við skuldbindingar. Á þeirri for-
sendu byggðust lánveitingar vegna
flugvélakaupa þegar flugvélaflotinn
var endurnýjaður. Vissulega er
hugsanlegur kostnaður vegna gjald-
þrots ekki með í kenningu MM og
ýmsar aðrar einfaldanir.
Aðstæður í dag eru um margt
svipaðar þeim sem uppi voru þegar
flugvélaflotinn var endurnýjaður á
árunum 1985-1990.
Ríkisábyrgðir
Sú var tíð að ráðamenn fóru
frjálslega með ríkisábyrgðir.
Togarakaup voru fjármögnuð með
ábyrgð ríkissjóðs og jafnvel frysti-
húsabyggingar. Að auki voru eig-
endaábyrgðir vegna fjármálafyrir-
tækja og Landsvirkjunar. Það er
rétt og eðlilegt að fara varlega með
ríkisábyrgðir vegna fyrirtækja á
frjálsum markaði. En, upp kunna
að koma aðstæður sem meta þarf
sérstaklega til að lágmarka tjón í
samfélagi.
Það á við um kerfislega mikilvæg
fyrirtæki. Fyrirtæki, sem leggur til
um 3,5% af landsframleiðslu og
greiðir há laun er kerfislega mikil-
vægt.
Ríkisábyrgð er aðeins veitt gegn
gjaldi. Stuðningurinn felst í sölu á
lánstrausti ríkissjóðs. Ef allt er
með felldu og vel gengur er það
ríkissjóður sem fær gjaldið án út-
láta.
Ummæli ráðamanna þess efnis
að önnur fyrirtæki komi í stað
þeirra sem hverfa eru ómarktæk
kennisetning um kerfislega mikil-
væg fyrirtæki.
Ríkisábyrgð nú er langt innan við
framlag þýska ríkisins til LUFT-
HANSA.
Aðgerðir ríkisstjórnar í Covid
Hver kreppa og hvert bakslag er
nýtt af nálinni. Aðgerðir þessarar
ríkisstjórnar til að takast á við þær
aðstæður sem upp hafa komið í
heimsfaraldrinum byggjast fyrst og
fremst á því að viðhalda vinnurétt-
arsambandi launtaka og atvinnu-
rekenda. Atvinnuleysisbætur eru
þrautavaraleið.
Aðgerðirnar miða einnig að því
að lágmarka þann kostnað sem
verða mun við að endurræsa hag-
kerfið þegar faraldri lýkur eða þeg-
ar sóttvarnir leyfa. Það kann að
vera að íslenskir bankar fari á mis
við hagnað að sinni, en bankar
reyna að lágmarka sín töp með því
að standa með sínum viðskiptavin-
um í von um að úr rætist.
Forsendur í rekstri
Samkvæmt M&M skiptir fjár-
magnssamsetning ekki máli. Það
eru rekstrarforsendur sem fyrir-
tæki stendur og fellur með. Hver er
geta fyrirtækis til að afla tekna?
Hvernig mun sjóðstreymi fyrir-
tækis þróast? Allar skuldir skulu að
lokum greiðast með peningum í
þeim gjaldmiðli sem lánin voru tek-
in í.
Ef Icelandair kemst í gegnum
hrakfarir vegna Covid – Covid er
ekki heimatilbúið vandamál Ice-
landair – þá kemst fyrirtækið í
gegnum hrakfarirnar jafnt með
lánsfé sem eigin fé. Það að veita
ríkisábyrgð á 100% fjárþörf fyrir-
tækisins er ekki goðgá ef rekstr-
arforsendur eru rétt metnar.
Að ríkisvæða og einkavæða
Það eru klisjur þeirra sem ekki
þekkja til reksturs Icelandair og
erfiðleika félagsins í Covid-faraldri
að það eigi að ríkisvæða tapið en
einkavæða hagnaðinn.
Á það skal minnst að íslenska
ríkið hefur komið upp umfangs-
miklu tryggingakerfi til atvinnu-
leysisbóta. Það er markmið að
lágmarka það tjón sem verður af
völdum Covid.
Með ríkisábyrgð á lánum og
væntum jákvæðum árangri eru
það ekki feitir kallar sem hljóta
ávinninginn. Það verður hópur
vinnandi fólks, sem greitt hefur í
lífeyrissjóði. Ríkissjóður mun hafa
ávinning af því með skatt-
greiðslum af lífeyrisbótum og
skerðingum á bótum almanna-
trygginga.
Það verður einnig starfsfólk
Icelandair, sem nýtur jákvæðs ár-
angurs. Það verður ferðaþjón-
ustan í heild, sem nýtur árangurs
af leiðakerfi Icelandair, því það
mun taka mjög skamman tíma að
endurræsa markaðsstarf Iceland-
air.
Vert er að minnast orða Jón-
asar Haralz bankastjóra þegar illa
gekk hjá Flugleiðum og hugmynd
kom um að ríkisvæða Flugleiðir.
„Þetta er það vitlausasta sem þið
getið gert. Hvaða vanda haldið þið
að það leysi að ríkið yfirtaki félag-
ið? Til hvers haldið þið að það
leiði?“
Að lokum má minna á að stór
hluti af rekstrarforsendum Flug-
stöðvar Leifs Eiríkssonar er
tengiflug Icelandair. Slíkt tengi-
flug tekur mörg ár að byggja upp
að nýju.
Reikningsdæmi og
stærðfræði
Ríkisábyrgð á lánum er reikn-
ingsdæmi. „Stærðfræði er aungri
námsgrein lík. Að reikna, það er
eins og að sjá sólina koma upp
mörgum sinnum á dag.“
Eftir Vilhjálm
Bjarnason »Ríkisábyrgð á lánum
er reikningsdæmi.
„Stærðfræði er aungri
námsgrein lík. Að
reikna, það er eins og að
sjá sólina koma upp
mörgum sinnum á
dag.“
Vilhjálmur
Bjarnason
Höfundur var alþingismaður.
Modigliani & Miller