Tölvumál - 01.01.2016, Qupperneq 24

24
Frá því ég flutti til Bandaríkjanna fyrir tíu árum hefur eitt atriði gengið eins
og rauður þráður í gegnum hönnun allra tölvukerfa sem ég hef komið
að. Það er meðhöndlun staðartíma. Þó ekki sé um ýkja flókið mál að
ræða, vefst iðulega fyrir fólki að skrifa hugbúnað sem meðhöndlar
tímagögn.
SAGAN
Þörf fyrir nákvæma og samræmda klukku er tiltölulega nýtilkomin.
Framan af nægði að nota dagsbirtuna til að ákvarða upphaf og enda
vinnudags og á svæðum þar sem sást reglulega til sólar urðu sums
staðar til nákvæm sólarúr. Vegna árstíðanna sem stafa af möndulhalla
jarðarinnar vissu menn snemma að lengd dagsins er mismunandi eftir
árstíðum. Rómverjar til forna tóku tillit til þess með klukku sem skipti
sólarhringnum upp í 24 tíma; 12 tíma dag og 12 tíma nótt. Lengd
klukkutímans að degi til var háður árstíð. Hann var allt frá 45 af okkar
mínútum uppí 75. Þetta fyrirkomulag gat hentað Rómverjum en fyrir
íbúa í Reykjavík væri breytingin öllu meiri eða frá 106 mínútum á
sumarsólstöðum niður í 21 mínútu á vetrarsólstöðum. Fáir væru trúlega
tilbúnir að vinna á tímakaupi að sumri til við slíkt kerfi.
Seinni tíma klukkuverk sem byggja á pendúlum eða öðrum mekanískum
tólum urðu síðan til þess að fallið var frá þessum breytilegu klukkutímum
og þess í stað tekið upp kerfi með 24 jafnlöngum klukkustundum.
Á nítjándu öld, þegar siglingatækni var orðin þróuð og nákvæmar
klukkur aðgengilegar á næsta ráðhúsi var algengast að hver bær eða
borg hefði sinn eigin tíma þar sem klukkan sló tólf nákvæmlega á
hádegi. Þetta fyrirkomulag gekk prýðilega og hentaði til dæmis
ágætlega til að fá fólk til að mæta til vinnu á ákveðnum tímum eftir að
iðnbyltingin hófst.
Það var ekki fyrr en með tilkomu hraðra samskipta og ferðalaga, eftir
tilkomu ritsímans og járnbrautanna sem samræming tíma fyrir stærri
svæði varð nauðsynleg.
Þar sem sólarhádegi er eingöngu háð lengdarbaug staðsetningar hefði
þurft að innleiða 1440 tímabelti ef mismunur á klukkuhádegi og
sólarhádegi hefði allsstaðar átt að verða minni en ein mínúta. Þess í
stað var ákveðið að lifa með skekkju uppá eina klukkustund og skipta
jörðinni upp í 24 tímabelti, hvert um sig 30 lengdargráður.
Grunntímabeltið, „Greenwich Mean Time“ (GMT), hefur miðju á
lengdarbaug núll, sem gengur í gegnum samnefndan bæ í Englandi og
nær það 15 lengdargráður í vestur og 15 í austur.
PÓLITÍK
Það var auðvitað ekki hægt að skipta jörðinni upp í 24 jafnstór tímabelti
og ákvarða þannig hvað klukkan væri miðað við hnattstöðu eina og sér.
Til dæmis gengur 15. vestri lengdarbaugurinn þvert yfir Austurland frá
Langanesi suður til Hafnar í Hornafirði. Djúpivogur ætti því strangt tekið
að vera klukkutíma á undan Höfn.
Af þessum sökum var víðast tekin pólitísk ákvörðun um tímabelti
landsvæði og súpum við seyðið af því enn í dag.
SUMARTÍMI
Á ofanverðri nítjándu öld komust menn að því að hægt var að spara
eldsneyti til lýsingar hýbýla með því að hnika klukkunni fram um einn
tíma á vorin. Þannig leiddi lengri sólargangur á norðurhveli til þess að
menn komust til vinnu í björtu og þurftu ekki að kveikja ljós fyrr en
klukkustund seinna á kvöldin. Í fyrri heimsstyrjöldinni varð Þýskaland
fyrst ríkja til að taka upp sumartíma fyrir ríkið allt, til orkusparnaðar. Í
framhaldinu tóku flest vestræn ríki upp sumartíma og heitir kerfið
„Daylight Saving Time“ (DST) hér í BNA, með tilvísun í ofangreindan
orkusparnað.
Á Íslandi var notaður sumartími frá 1917­1921 og svo aftur frá 1939­
1968, en 1968 var klukkan fest á sumartíma (GMT). Fram til 1907 var
ekki samræmdur tími á öllu landinu, heldur réðst tíminn á hverjum stað
af hnattstöðu (lengdarbaug).
Nú á tímum eru áhöld um það hvort notkun sumartíma sparar eitthvað
vegna þess að hitun og kæling húsnæðis er nú miklu stærri þáttur í
orkunotkun en lýsing hýbýla. Enda kemur á daginn að flest fjölmennustu
ríki veraldar nota ekki lengur sumartíma. Þar á meðal má nefna Rússland
og Kína, sem reyndar tók upp eitt tímabelti í öllu ríkinu fyrir nokkrum
árum!
ÁHRIF SUMARTÍMA Á KLUKKUNA
Það sem flestir eiga erfiðast með að skilja er hvernig þessi skipting á og
af sumartíma virkar á staðartíma. Í flestum kerfum er sú krafa gerð að
tími sé ávallt sýndur á staðartíma, sem getur verið snúið, sérstaklega
þegar sumartími er notaður og/eða atburðir eru skráðir í fleiri en einu
tímabelti. Til þess að útskýra þetta nánar skulum við skoða hvað gerðist
hér hjá mér síðastliðið vor, nánar tiltekið aðfaranótt 13. mars 2016.
STAÐARTÍMAFLÆKJAN
Heimir Sverrisson rafmagnsverkfræðingur