Málfríður - 15.05.2003, Blaðsíða 11

Að sjá orðin í samhengi
Ég hef á undanförnum árum skrifað
nokkra þistla í Málfríði um orðaforða.
Enn verður haldið áfram á þeirri braut og
nú verður hugað að því hvernig sam-
hengi í rituðum texta getur leitt okkur
að merkingu orða. Kennarar kannast
sjálfsagt vel við þá tilhneigingu hjá nem-
endum að vilja fá merkingar orða upp í
hendurnar og verða kennarar þá oft sem
gangandi orðabækur. Stundum eru út-
búnir glósulistar til að koma til móts við
nemendur og samviskusömu nemend-
urnir eyða oft miklum tíma í að fletta
upp í orðabókum og þá ekki alltaf á
markvissan hátt. Gallinn við þetta er sá að
nemendur eru ekki að nýta þau úrræði
sem þeir hafa yfir að ráða; þeir virkja ekki
það sem í þeim býr og nýta sér ekki þá
möguleika sem felast í því að velta fýrir
sér orðum og því samhengi sem þau eru
hluti af.
Nú er mikið talað um að það þurfi að
leggja áherslu á að kenna nemendum að
læra; kenna þeim þær aðferðir sem leiða til
þess að þeir nái markvissum tökum á námi
sínu og verði vel meðvitaðir um hvernig
hentar þeim best að læra (learning style).
Hvað orðaforða áhrærir eru margar náms-
aðferðir (learning strategies) sem hægt er
að beita til að efla orðaforða og festa hann
í minni. Má þar nefna alls konar minnis-
aðferðir, eins og að rifja upp reglulega,
skapa merkingartengsl við önnur orð,
flokka og tengja orð mynd eða hljóði.
Minnið er öflugur áhrifaþáttur þegar
orðaforðnám er annars vegar og mætti
hafa í huga eftirfarandi vísdómsorð:
The memory strengthens as you lay bur-
dens upon it and becomes trustworthy as
you trust it.
Thomas de Quincy
Hér verður einkum fjallað um þá námsað-
ferð sem talin er hvað mikilvægust þegar
orðaforði og lestur eru annars vegar, þ.e.
hvernig hægt er að álykta um merkingu
orða út ffá samhengi þegar verið er að lesa
texta. Þetta er tahn ein af undirstöðum
lestrarfærni (Silberstein, 1994). Rann-
sóknir hafa leitt í ljós mikla fylgni milli
færni í að giska og lesskilnings (Herman
o.fl., 1987; Fraser, 1999).
Texti er ekki bara samsafn orða heldur
er um að ræða heild þar sem hvert orð er
á sínum stað. Það má líkja vel skrifuðum
texta við fagurlega ofið teppi þar sem hver
þráður er á sínum stað og samspil þráð-
anna skapar mynstrið. Það er hægt að taka
hvaða texta sem er og sjá hvernig inn-
byrðis tengsl og mynstur birtast og það
getur verið áhugavert viðfangsefni út af
fýrir sig að skoða texta á þann hátt. Það
gæti til dæmis opnað augu nemenda fýrir
textamynstri og innbyrðis tengslum orða
og málsgreina þar sem þeim hættir oft til
að líta á einstök orð.
Hvað er það í texta sem getur leitt
okkur á rétta sporið? Hvaða vísbendingar
getur textinn gefið okkur?
• Orð innan sömu málsgreinar hafa oft
svipaða merkingu og geta þannig leitt
okkur á sporið.
Dæmi: „Monday is always the worst
day. It's the day the drudgery, boredom
and weariness start all over again“.
Setjum sem svo að orðið drudgery sé
nýtt orð fyrir lesandanum. Hann ætti
ekki að þurfa að fara beint í orðabók þar
sem nafnorðin tvö á eftir ættu að gefa
næga vísbendingu. Það er algengt að
hitta fýrir í textum upptalningu af orð-
um sem eru merkingarlega tengd. Auk
þess felur málsgreinin á undan einnig í
sér vísbendingu (worst day).
• Orð innan sömu málsgreinar eða í næsta
nágrenni sem hafa andstæða merkingu
geta gefið vísbendingar.
Dæmi: „She walked into the house
full of optimism and high hopes but
when she left an hour later she felt
dejected“.
Þarna gefur orðið ,,but“ til kynna að
,,dejected“ hafi andstæða merkingu við
þá tilfinningu sem felst í orðunum
„optimism“ og „high hopes“.
• Það kemur oft fyrir í texta að orð séu
skilgreind eða útskýrð í sömu málsgrein
eða næstu á eftir.
Dæmi: „The lion is a predator. It kills
and eats other animals". Ef „predator"
Auður Torfadóttir
11