Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2014, Blaðsíða 10

9ÞORPIÐ Í VIÐEY
framleiðni Íslands og bæta viðskiptatengsl milli Íslands og annarra landa.10
Rekstur fyrirtækisins var nokkuð fjölþættur en megináhersla var lögð á
stórfelldar fiskveiðar og -vinnslu, verslun og útflutning. Jafnhliða því veitti
fyrirtækið margvíslega þjónustu til stærri skipa en í Þorpinu voru m.a. stórar
kola- og olíugeymslur og var snemma komið upp stórum vatnsgeymi til að
þjónusta skipin. Eignir íslensku stofnfélaganna tveggja mynduðu að stóru
leyti hlutafé fyrirtækisins og tók það yfir margvísleg mannvirki og starfsemi
þeirra í Gerðum, Hafnarfirði, á Bíldudal, Vatnseyri og víðar, sem og skuldir
þeirra.11 Nýja fyrirtækið byggði því talsvert á þeim fyrirtækjum sem þeir
Pétur og Thor höfðu átt og rekið en bætti mikið við starfsemina og rak
m.a. botnvörpunga og þilskip. Stærsta nýjungin var þó án efa vinnslan og
þjónustan í Viðey. Þar var gerð vegleg höfn og bryggjur og var stefnt að því
að hafnaraðstaðan yrði með því besta sem þekktist á Íslandi. Höfnin í Viðey
var fyrsta höfnin á Faxaflóasvæðinu þar sem ekki var búið að gera höfn í
Reykjavík á þessum tíma.12
Milljónafélagið var nokkuð umdeilt frá upphafi og virðist umfang þess og
eignarhald hafa vakið nokkurn ugg hjá landsmönnum en margir töldu það
aðeins erlendan lepp. Þegar félagið festi svo kaup á Viðey í heild árið 1908 var
það enn til að auka á tortryggni landsmanna gagnvart því. Íslenskir stúdentar
í Kaupmannahöfn rituðu m.a. undir yfirlýsingu stuttu eftir stofnun félagsins
þar sem landsmenn eru varaðir við því að „erlent fjármagn“ geti hæglega
kaffært íslenskt atvinnulíf og því þurfi landsmenn að vera á varðbergi.13 Í
dagblöðum á þessum tíma má finna margar greinar um stofnun félagsins og í
Þjóðólfi segir m.a. í október 1907:
Í sambandi við þetta mál hefði mátt minnast á annað því skylt, og það er
stofnun hins svo nefnda miljónafélags, er hefur bækistöð sína í Viðey. Í því
félagi eru að vísu tveir íslenzkir kaupmenn, en það mun að mestu leyti standa
á dönskum fótum, og er að réttu lagi danskt félag, en ekki íslenskt,... [...]
Það er ekki ólíklegt að þetta danska miljónafélag fari að seilast hér eptir
mikilsháttar jarðeignum, er liggja vel við fyrir verzlun þess. En Danir eru
útlendingar fyrir oss eða eiga að vera það alveg á sama hátt, sem Englendingar
og Þjóðverjar …14
10 Sjá t.d. Thor Jensen 1983, bls. 70-71 og Reykjavík 1907, bls. 110.
11 Ásgeir Jakobsson 1990, bls. 309-311 og Thor Jensen 1983, bls. 70. Því hefur verið haldið fram að
léleg skuldastaða þeirra Péturs og Thors hafi einmitt verið ástæða þess að þeir ákváðu að vera með
í fyrirtækinu, þar sem hið nýja fyrirtæki yfirtók allar skuldir þeirra sem voru talsverðar, sérstaklega
Thors. Magnús Þorkelsson 1996, bls. 149.
12 Thor Jensen. 1983, bls. 88-94 og Ásgeir Jakobsson. 1990, bls. 309-311.
13 Gísli Sigurðsson 1983a, bls. 6.
14 „Ísland fyrir Íslendinga“, 1907, [blaðsíðutal vantar].