Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2014, Blaðsíða 75

ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS74
Kirkjan í sjálfri sér væn að öllu, alþiljuð fimm stafgólf og (kapella innar af kór
að auk, er l[ögmaður] Gísli Hákonarson lét uppgjöra (og alla mála með altari
og prédikunarstól kostulegum), þrír kvenstólar, hurð á járnum með skrá og
koparhring, skornar vindskeiðir framan fyrir.40
Við yngri vísitasíur má lesa þetta um altarið, predikunarstólinn og umgjörð
þeirra: 1704 voru tvær altaribríkur í kirkjunni. Var önnur yfir altari en hin
(væntanlega eldri) yfir kórdyrum.41 1724 er nefndur fjögurra rúða gluggi
yfir predikunarstólnum eins og algengt var.42 Hvorugt segir raunar nokkuð
afgerandi um staðsetningu stólsins en bendir fremur til hefðbundins staðar
að sunnanverðu á mörkum kórs og framkirkju. 1745 var gömul brík með
vængjum yfir altarinu og þar upp af gluggi með 16 rúðum. Altarið var þá
greinilega það sem nú er varðveitt í Þjóðminjasafni og það þá staðsett við
austurgafl kirkjunnar. Líklegt er að yfir því sé sama tafla og getið er 1704.
Um stólinn segir aftur á móti: „Prædikunarstóll með vængjabryk málaður
á móts við hvern að er glerglugge med 6 rúðum vænn og gallalaus“.43 Því
virðist ljóst að stóllinn hefur ekki verið á altarinu frekar en líklegt er rúmum
fjörutíu árum fyrr. Í lok 18. aldar hafði predikunarstóllinn svo verið rúinn
sérkennum sínum en við prófastsvísitasíu 1789 kemur fram að kirkjan hafði
verið endurbyggð árið áður og vængirnir þá verið teknir af stólnum og
komið fyrir í kórþilinu (sbr. hér að framan).44
Í lýsingu Brynjólfs biskups virðist augljóslega átt við predikunarstólinn
sem nú er í Þjóðminjasafni vegna „kostulegrar“ gerðar hans. Má ætla að
Björn „málari“ hafi þá málað kapelluna, altarið og stólinn samtímis. Þar sem
stóllinn er staðsettur í sérstakri kapellu eða stúku kann að vera að honum
hafi verið komið fyrir yfir altarinu sökum plássleysis. Staðsetningin getur þá
skýrt hina kostulegu gerð stólsins og þá einkum vængina. Þá vekur athygli að
kór kirkjunnar var milli kapellunnar og framkirkjunnar. Virðist þá augljóst að
annað altari hefur verið í kórnum og einnig annar predikunarstóll í kirkjunni
40 Bps A II:7. Vísitasíubók Brynjólfs Sveinssonar (bls. 104 (95)). Kristján Eldjárn 1994, þáttur 50. Þóra
Kristjánsdóttir 2005, bls. 46. Á miðöldum voru margs konar kapellur og stúkur í við hafnar miklum
kirkjum sem m.a. hýstu dýrlingaölturu. Slíkar viðbyggingar tíðkuðust eftir siða skipti m.a. í Skál-
holti (Hjalti Hugason 1988, bls. 105, 122, 124). Síðar gætti víða um lönd tilhneigingar til að greina
höfðingja frá söfnuðinum eða skapa þeim vettvang til eigin helgi halds. Glöggt dæmi um það eru t.d.
kapellur í höllum. Hér á landi hafa sérstök höfðingjasæti þó frekar gegnt því hlutverki eins og t.d.
má sjá í lýsingu á Vatnsfjarðarkirkju frá 1709 (Jón Eyjólfsson 1921-1923, bls. 237. Sjá Hjalti Hugason
1988, bls. 130-131, 191 (myndtexti)). Ekki er hér mögulegt að benda á hérlendar hliðstæður við
kapelluna í Bræðratungu.
41 Bps A II:14. Vísitasíubók Jóns Vídalín.
42 Bps A II:17. Vísitasíubók Jóns Árnasonar. Hjalti Hugason 1988, bls. 140.
43 VI 1 A:1 b, Vísitasíubók Árnessþings 1745–1765. Þór Magnússon 2002, bls. 35–36.
44 VI 1 A:2, Vísitasíubók Árnessþings 1768–1774, 1789–1792.