Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2014, Blaðsíða 120

GUÐRÚN HARÐARDÓTTIR
SKÁLDAÐ Í BYGGINGARARFINN
Inngangur
Segja má að það sé orðið tímabært að fjalla um þá skáldskapargrein sem ekki
er ofin saman úr orðum eins og sögulegar skáldsögur, heldur dregin upp sem
línur í mynd: þ.e. tilgátuteikningar og tilgátuhús sem stundum hafa risið upp
af þeim. 1
Þörfin fyrir sögulegan skáldskap og þörfin fyrir tilgátuteikningar eru
að einhverju leyti af sömu rótum runnar, lönguninni til að vita meira en
heimildir láta uppi; til að gera sér í hugarlund hvernig hlutunum var í raun
og veru háttað í fortíðinni, lönguninni til að sjá fyrir sér skarpa mynd af
horfnum heimi.
Það er líka ofur skiljanlegt að Íslendingar vilji geta gert sér myndir og
líkön af horfnum byggingararfi, þar sem elstu varðveittu hús hér á landi
eru vart eldri en frá nýöld þó eitthvað sé líklega til af eldri arfi sem erfitt
er að færa sönnur á hversu gamall er. Eins og til að bæta úr þessari erfiðu
varðveislustöðu byggingararfsins hafa tilgátumyndir verið unnar með ýmsum
hætti um langan aldur, allt frá því á 18. öld og fram til dagsins í dag. Af
einhverjum ástæðum virðast teikningar og tilgátuhús eiga greiðari leið að
sannleiksvitund almennings en venjulegar sögulegar skáldsögur. Viðbúið er
t.d. að færri dragi Þjóðveldisbæinn í Þjórsárdal í efa sem sögulegan sannleika
en Íslandsklukku Halldórs Laxness svo notuð séu þekkt dæmi um hvort um
sig.
1 Efnið var flutt 9. apríl 2013 í fyrirlestraröð Sagnfræðingafélagsins en þá var yfirskrift fyrirlestranna:
„Hvað er sögulegur skáldskapur?“ Segja má að mörkin milli fræðilegrar niðurstöðu og sögulegs
skáldskapar séu ekki alltaf skýr og hægt að spyrja að því hvar mörkin á túlkunum, tilgátum og skáld-
skap liggja. Vissulega má segja að margar af þeim tilgátuteikningum sem hér verða ræddar geti verið
nær því að teljast með flokki fræðirita sem fræðilegar niðurstöður rannsóknar. Í þeim tilvikum þar
sem tilgáta er efnisgerð í tilgátuhúsi kemst byggingin mun nær því að verða fullyrðing heldur fræði-
leg framsetning í textaformi. Það er: Tjáning fyrirvara og vafaatriða er vandkvæðum bundin þegar
teikning eða tilgátuhús eru annars vegar. Tilgátubyggingar eru áþreifanlegar og þegar um torfhús er
að ræða verður efnið undrafljótt fornlegt á að líta og glepur auðveldlega gests augað.