Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2014, Page 141

ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS140
sjónarmiða unité de style gátu orðið mjög róttækar og svo mjög að ágætlega
fer á að tala um sögulegan skáldskap í því efni. Á bak við slíka nálgun lá m.a.
hugsunin um að uppfræða almenning og hafa stílinn hreinan. Þessar niðurstöður
voru svo meitlaðar í stein í orðsins fyllstu merkingu.38 Margar borgir í Evrópu
sitja því uppi með dómkirkjur sem eru í grunninn frá miðöldum en ásýnd
einhverra þeirra er hreinn sögulegur skáldskapur. Ferða maðurinn með tekur
fyrst og fremst það sem hann sér, og veit ekki að hlut föllin í mið alda kirkjunni
sem hann er að horfa á eru e.t.v. 40% upp runalegt og 60% það sem menn
héldu að hefði verið, vildu að hefði verið eða fannst fara vel á að væri þegar
þeir gerðu upp kirkjuna. Dæmið um Lundar dómkirkju er nokkuð sláandi. Í
hennar tilviki var marglaga varðveislusögu breytt í einsleita stíltilgátu.
Horft yfir sviðið – niðurlag
Hér hefur nú verið kynnt lausleg kortlagning á tilgátuteikningum og
tilgátuhúsum sem reist hafa verið hér á landi. Í fyrstu var eingöngu um
hugsmíðar í línum að ræða en síðar einnig úr raunverulegu efni. Hvatinn að
tilgátuteikningum framan af virðist einkum hafa verið fræðilegur eða tengdur
útgáfum bóka en þessu er oftar en ekki öðruvísi farið með tilgátuhúsin.
Tilgátuhús sem og tilgátuteikningar fyrri tíma eru ekki síður heimildir um
þankagang þeirra sem teiknuðu og smíðuðu en líkön af ætlaðri fortíð.
Óhætt er að segja að stór afmælisár hafi oft verið hvati að byggingu
slíkra húsa á undanförnum áratugum þó ekki sé það algilt. 1100 ára afmæli
Íslandsbyggðar árið 1974 varð til þess að Þjóðveldisbærinn í Þjórsárdal var
reistur. 50 ára lýðveldisafmælið 1994 er greinilega þáttur í smíði bæjarins á
Hrafnseyri við Arnarfjörð. Tvöfaldur kraftur var svo í afmælishátíðum um
árþúsundamótin. Þá var bæði haldið upp á fund Vínlands og þúsund ára
afmæli kistni á Íslandi; landafundina í vestri í formi Eiríksstaðabæja í Dölum
og á Grænlandi og tilheyra kirkjurnar við Þjóðveldisbæ og í Vestmannaeyjum
og Auðunarstofa á Hólum minningu kristnitökuafmælis. Stór nöfn í sögunni
eru hér áberandi: Eiríkur rauði, Jón Sigurðsson og Auðunn rauði. Þorláksbúð
virðist svo hafa verið tengd við ártíð Þorláks helga Þórhallssonar 1993.
Greinilegt er af þessari upptalningu að tilgátuhús hafa til þessa þótt
viðeigandi bautasteinar við stór afmælisár í þjóðarsögunni en spyrja má hvort
ekki sé nóg komið af slíku.
Varðveisla byggingararfs frá eldri tíð er vissulega annars konar á Íslandi en á
38 Kåring 1995, bls. 385.