Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2014, Side 161

ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS160
Þetta þýðir ekki að íslensk fornleifafræði hafi hrist af sér öll tengsl við
þjóðernishyggju og þjóðerniskenningar – síður en svo – en viðfangsefni
íslenskra fornleifafræðinga í dag eru margfallt víðfeðmari en þau voru fyrir 30
árum og það er leitun að þeim fornleifafræðingi sem hér starfar sem finnst það
vera hlutverk sitt að skilgreina hvað er þjóðlegt við íslenskar fornleifar eða
að styðja við íslenskt þjóðerni eða sjálfstæði með því að rannsaka fornleifar.
Hinn kennilegi þráður sem tengdi „þjóð“ og „minjar“ hefur raknað upp, það
var ekki meira á þeim hnykli.
Samband þjóðar og minja
Eftir sem áður er samband milli fornleifa og þjóðarinnar – þjóðarinnar í
merkingunni fólkið sem hér býr og stendur að lýðveldinu Íslandi – en þessi
tengsl hafa breyst í takti við að áhyggjur og markmið þjóðarinnar hafa breyst.
Það er langt síðan við höfðum áhyggjur af því hvort við værum í raun og
veru sérstök þjóð og við velkjumst heldur ekki í vafa um að það hafi verið
góð hugmynd að koma hér upp sérstöku ríki. Þjóðernishyggja er ennþá til
en hún er ekki lengur áhrifamikið tæki. Þegar henni er beitt finnur maður
strax lyktina af óöryggi og rökþroti.
Á meðan hið þjóðlega var aðalmælikvarðinn á gildi fornleifa voru
viðfangsefni fornleifafræðinga eftir því takmörkuð. Þau voru ekki ómerkileg
en þau lutu að mjög þröngu markmiði og höfðu takmarkaða skírskotun. Þau
þjónuðu vel eintrjáningslegri sýn á söguna, sem átti að stuðla að samstöðu
og samheldni þjóðarinnar – og gerði það eflaust – en þau opnuðu ekki á
nýjan skilning, þau opnuðu ekki söguna þannig að fólki væri hjálpað til að
svipast um að vild eða draga sínar eigin ályktanir. Þessi viðfangsefni voru
líka innhverf, á þeim var enginn flötur sem leyfði að íslenskar fornleifar
væru ræddar í samhengi við vísindalegar spurningar sem vörðuðu aðra en
Íslendinga.
Þetta hefur breyst, ekki nóg hratt eða mikið, en þó merkjanlega. Það sem
hefur ekki breyst er sannleikskornið í orðum Helga Sigurðssonar sem vitnað
er til að framan. Þýdd á nútímaíslensku merkja þau að ekkert samfélag getur
verið án þess að hafa vitund um fortíð sína og getu til að spegla sig í henni.
Þetta snýst um lífsgæði og á því eru tvær hliðar. Annars vegar eru það
lífsgæði að hafa aðgang að fortíðinni og þeim mun meiri eru lífsgæðin sem sá
aðgangur er betri og greiðari. Okkur líður betur, sem einstaklingum og sem
samfélagi ef við höfum sterka vitund um fortíðina – og sterk merkir ekki ein
eða sönn heldur sveigjanleg og fjölbreytt. Hins vegar eru það lífsgæði að geta