Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2014, Síða 174

MYNDIR:
SMÁSÆJAR RANNSÓKNIR
Viðfangsefni fornleifafræðinnar eru bæði stór og smá. Hægt er að rannsaka
rústir utan úr geimnum, ef svo má segja, með loftmyndum úr gervihnöttum ef
fengist er við fornleifaskráningu eða landslag í víðu samhengi. Í uppgröftum
er gægst undir yfirborðið á afmörkuðum svæðum og mannvistarlög og gripir
fjarlægð eitt og eitt í senn. Stundum eru síðan einstakir fundir eða jarðvegssýni
skoðuð í smásjám sem geta stækkað viðfangsefnið margfalt, allt upp í þúsund
sinnum í venjulegri smásjá. Myndir sem verða til við slíkar rannsóknir koma
sjaldan fyrir sjónir almennings. Fyrstu smásjármyndir úr fornleifarannsókn á
Íslandi birtust reyndar í fylgiriti Árbókar 1887 og vöktu mikla athygli. Þær
voru af torkennilegum hvítum kögglum sem höfðu fundist við uppgröft á
Bergþórshvoli. Að rannsókn lokinni var talið líklegast að efnið væri skyr eða
jafnvel ostur sem sumir vildu eigna Bergþóru og Njáli (sjá viðbæti aftan við
Árbók Hins íslenzka fornleifafélags 1887).
Á síðustu árum og áratugum hefur komið sífellt betur í ljós hve miklu
niðurstöður smásjárrannsókna geta bætt við vitneskju okkar um fortíðina.
Frjókorn geta t.d. varpað ljósi á breytingar á gróðurfari og ræktun og með
smásjárskoðun á vissum mannabeinum má greina merki um sjúkdóma sem
annars færu fyrir ofan garð og neðan hjá vísindamönnum. Þá getur ein lítil
viðarflís leitt í ljós tengsl við fjarlæg lönd.
Myndirnar í þættinum hér á eftir koma úr ýmsum áttum. Þær fá að tala
sínu máli án mikils texta eða vísindalegs samhengis. Fagurblátt vivíanít frá
Gásum, mannalús úr Skálholti og næstum þúsund ára gamalt byggfrjó úr
Mosfellsdal gefa okkur allt öðruvísi sýn á fortíðina en mannvirkjaleifar eða
gripir, sem flestum er tamt að hugsa um sem fornleifar. Getur heimur hins
smásæja jafnvel vakið upp spurningar um eðli og virði menningararfs og
fornleifa? Getur mannalús talist til þjóðminja?
Ritstj.