Morgunblaðið - 12.02.2021, Page 19

Arðrán Evrópu-
sambandsins
Nýverið bárust
fréttir af kaupum Evr-
ópusambandsins á
veiðiheimildum við
Grænland. Slær vefrit-
ið Kjarninn því upp að
„ESB borg[i] mun
meira fyrir fiskveiðar
heldur en íslenskar út-
gerðir“ og reiknar
eins og enginn sé
morgundagurinn út
þorskígildi og verð á kíló. Þetta er
villandi samanburður og því vil ég
fá að tiltaka nokkra þætti.
ESB er ekki útgerð eða fjöl-
skyldufyrirtæki úti á landi og gerir
ekki út báta, hvorki í Evrópu né
við Grænland. ESB borgar fyrir
veiðiheimildir við Grænland úr
sameiginlegum sjóðum ríkja-
sambands sem um leið styrkir og
niðurgreiðir útgerðir í sínum lönd-
um og styður þannig við óhag-
kvæmar útgerðir. ESB kaupir
veiðiheimildir fyrir tugi milljarða
króna á hverju ári, allt frá Græn-
landi í norðri til Falklandseyja í
suðri, til handa útgerðum sinna
landa og til að geta boðið „evr-
ópskan“ fisk í sínum löndum. Túr-
istar sem telja sig vera að snæða
rækjur á suðurströnd Spánar eru
líklega að borða fisk veiddan við
Vestur-Afríku af spænskum togara
eða frá Grænlandi. Á spænsku
skipunum sem veiða við Angóla eru
yfirmennirnir spænskir en sjó-
mennirnir innfæddir. Þeir fá
greidd laun eftir því hvort eitthvað
fæst upp í kostnað við veiðarnar og
ef vel veiðist og menn eru heppnir
geta þeir fengið hátt í 2.000 krónur
fyrir daginn1). Meira er það ekki.
ESB nýtir allar leiðir til að ná í
fisk og kemst gjarnan yfir veiði-
heimildir með gylliboðum um þró-
unaraðstoð og styrki til viðkomandi
ríkisstjórna eða hreinlega mútar
ráðamönnum eða ráðandi öflum.
Hika sendimenn ESB ekki við að
arðræna auðlindir fátækra þjóða
og henda fyrir borð því sem lítið
fæst fyrir. Þannig kaupa þeir veiði-
heimildir í Senegal, Angóla, Márit-
aníu, Fílabeinsströndinni og Mar-
okkó, svo einhver lönd séu nefnd.
Skráning á afla er oft og iðulega
fölsuð og eftirliti með lönduðum
afla verulega ábótavant. Fara þeir
sjaldan eftir vís-
indalegri ráðgjöf um
hámarksafla og ganga
illa um auðlindir með
skipulögðu brottkasti.
Meira að segja kaupir
ESB veiðiheimildir við
Sómalíu þar sem
stjórnleysi ríkir og
heimamenn einna
þekktastir fyrir sjó-
ræningjastarfsemi
sína.
Íslenskar útgerðir
geta ekki keppt við fjölþjóða-
samsteypur eða ríki sem sniðganga
reglur, þvert á móti þurfa þær að
verjast þeim og keppa við undirboð
þeirra, tæknilegar viðskiptahindr-
anir og gæðakröfur sem meðal ann-
ars ESB setur á okkur. Er ég
nokkuð viss um að fæst skip sem
Spánverjar, Frakkar og Grikkir
nota við veiðarnar í Afríku kæmust
inn í íslensku skipaskrána eða
fengju veiðileyfi hjá Fiskistofu
vegna brota á öryggisreglum eða
gæðaeftirliti og aldrei kæmust ís-
lenskar útgerðir upp með að greiða
þau laun sem þeir bjóða sínum sjó-
mönnum.
Það hefur ekki reynst þjóðum vel
að semja við ESB um veiðiheim-
ildir eða hleypa þeim inn í sína
landhelgi, en sumar þjóðir gera það
þegar þær sjá peningana og gylli-
boð ESB. Víða við strendur Vestur-
Afríku ganga þeir svo nærri fiski-
stofnum að strandveiðimenn eru
hættir að fá í soðið og svelta á
meðan yfirvöld fitna á styrkjum og
mútum frá ESB. Að bera fisk-
veiðistjórnun ESB saman við auð-
lindagjöld íslenskra sjávarútvegs-
fyrirtækja er hvorki rétt né
sanngjarnt. Þvert á móti er nöt-
urlegt að fylgjast með hvernig ESB
gengur um auðlindir annarra ríkja.
Það er ekki til eftirbreytni.
1) The End of the Line eftir Charles
Clover, Random House 2005.
Eftir Svan
Guðmundsson
»ESB-sendimenn
hika ekki við að arð-
ræna fátækar þjóðir eða
múta ráðamönnum.
Svanur Guðmundsson
Höfundur er framkvæmdastjóri Bláa
hagkerfisins ehf.
svanur@arcticeconomy.com
UMRÆÐAN 19
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 12. FEBRÚAR 2021
Í útvarpinu um
daginn var viðtal við
framtíðartónfræðing.
Rætt var um hvernig
tölvur geta framleitt
tónsmíðar af ýmsu
tagi. Það vekur enga
furðu lengur. Ég var
hins vegar dálítið
hissa á því hvernig
ein spurning sem
hann fékk hljómaði:
„Er þá kannski hægt að semja
tónverk án þess að læra til dæmis
á fiðlu í tíu ár?“
Þetta var kannski fljótfærni hjá
þeim sem spurði. Ég fór samt að
hugsa hvort menn teldu almennt
að það væri hljóðfæranám sem
gerði menn að tónskáldum, hvort
fáir vissu af því að það er til sér-
stakt fag sem heitir tónsmíðar. Og
það þegar við vorum að enda við
að halda upp á afmæli Beet-
hovens?
Það er hægt að semja tónlist –
sjálfur eða með aðstoð tölvu – án
þess að læra tónsmíðar, rétt eins
og það er hægt að stunda allar
aðrar listir án þess að fara til þess
í menntastofnun. Nám getur þó
flýtt mjög fyrir árangri og aukið
hann. En það er eins og almenn-
ingur eigi auðveldara með að sjá
fyrir sér kennslu í myndlist en í
sköpun tónlistar. Líklega er skýr-
ingin einmitt í þessum orðum: við
sjáum fyrir okkur myndlist-
arverkið, nemandann að glíma við
að túlka einhverja fyrirmynd í
teikningu, skyggingu, lit, eða all-
tént að vinna í höndunum eitthvað
sem ber sýnilegan árangur. Á
hinn bóginn hefur alltaf loðað við
tónlistina hugmyndin um að hún
væri tungumál sálarinnar sem
sprettur bara fram ef guðleg for-
sjón hefur ætlað henni það.
Furðu oft hef ég einmitt verið
spurður hvort hægt sé að kenna
tónsmíðar. Svarið er að tónsmíðar
eru fag sem reiðir sig jafn mikið á
handverk og aðrar listir. Hand-
verk mætti líka kalla tækni (þótt
þá haldi margir að verið sé að tala
um tölvutækni). Handverk á hér
ekki við um færni handanna held-
ur kunnáttuna við að birta og raða
saman hugmyndum sínum, rétt
eins og ljóðlistin á sitt handverk
sem hefur harla lítið með hendur
að gera.
Sá sem ekki hefur lært myndlist
hefur litla þjálfun í
blöndun litanna eða
notkun ólíkra efna.
Þannig er það með
byrjandann í tón-
smíðum að hann notar
einkum tilbúna liti og
efni, svona eins og
það sem myndlist-
armaður getur keypt í
túpum. Nú er hægt að
gera ágætis málverk
með því að nota ein-
ungis tilbúna liti, og
það sama gildir í tón-
listinni. En sá sem lítur á listina
sem leit eða ferðalag verður að
æfa sig í að blanda, hræra, þynna,
klína eða skvetta eða hvað það nú
er. Eftir á getur hann notað litinn
beint úr túpunni, af því hann hef-
ur kosið það, ekki af því hann
kann ekkert annað.
Ég hef kynnst því við tónsmíða-
kennslu að í byrjun veit nemand-
inn varla af öðrum hljómum en
þeim sem algengastir eru, veit
ekki að lag getur verið í fleiri en
einni tóntegund, eða engri, að lag
getur skipt um takt í miðju, verið
í fleiri takttegundum á sama tíma
eða engri. Og varla hvað það er
sem gerir lag frekar að tónverki.
Þessu síðastnefnda má svara á
eftirfarandi hátt: Ímyndaðu þér að
þetta sé kvikmynd, nema hún er
bara til að hlusta á. Til að gera
svoleiðis mynd dugar ekki að spila
bara það fyrsta sem manni dettur
í hug. Það þarf að ákveða hver
söguþráðurinn er, hversu margar
hugmyndir eru þar, hvenær á að
vera spenna og hvenær ekki
o.s.frv. Í stuttu máli þá þarf að
skipuleggja verkið. Þetta er nokk-
uð sem allt of fáir virðast tengja
við tónlist, að hún er ekki bara
spiluð, heldur skipulögð. Annað
virðast of fáir vita: Þess háttar
vinna er tímafrek, enda liggur
tónskáldið yfir smíðinni – þessari
kvikmynd fyrir blinda – svo vikum
eða mánuðum skiptir.
Sá sem leiðbeinir við tónsmíðar
segir ekki nemandanum hvernig á
að semja músík. Hann opnar ein-
faldlega fyrir honum verkfæra-
kassann fullan af hljómum, hryn
og hljóðum, bendir á kosti og galla
hvers verkfæris og hvetur nem-
andann til að þjálfa sig í notkun
þeirra sem helst gætu gagnast
honum.
Flestir þeir sem læra tónsmíðar
eru búnir að læra á hljóðfæri í
nokkur ár. Almennt má segja að
við leiðbeinendurnir sjáum og
heyrum fljótt að það er til góðs,
en dugar ekki. Að túlka og að
skapa er nefnilega býsna ólík iðja.
Maður var að vona að Beethoven
hefði kennt okkur það.
Eftir Atla
Ingólfsson » Svo virðist sem enn
viti ekki allir af því
að til er sérstakt fag
sem heitir tónsmíðar.
Og var þó verið að fagna
stórafmæli Beethovens í
fyrra.
Atli Ingólfsson
Höfundur er tónskáld og prófessor
í tónsmíðum við Listaháskóla
Íslands.
atliingolfs@lhi.is
Hvað er tónverk?
Öll berum við nafn
sem ætlað er að auð-
kenna okkur og að-
greina frá öðrum.
Nafnið fylgir okkur
út lífið og það hefur
oftast tilfinningalegt
gildi fyrir nafnber-
ann og fjölskyldu
hans. Það ætti því að
teljast sjálfsögð kurt-
eisi og háttvísi að
sýna öllum nöfnum virðingu. En á
því er stundum misbrestur eins og
sjá má í frétt um nöfn í Morg-
unblaðinu þann 26. janúar með
fyrirsögninni „Vill sérstaka skrá
yfir sérviskunöfn“. Fyrirsögnin er
sérlega grípandi um leið og hún
opinberar fordóma í garð nafna.
Rætur flestra fordóma liggja í tví-
hyggju eða sterkum hugmyndum
um hvað er rétt og rangt. Á bak
við fordóma liggur ávallt einhver
flokkun eins og sjá má í fyrirsögn-
inni þar sem lagt er til að fólk
sem heitir eða vill heita ein-
hverjum nöfnum fái „sérstaka“
skrá. Í fyrirsögninni felst einnig
augljóst yfirlæti þar sem mæland-
inn telur sig hæfan til
að flokka og meta
nöfn annarra og setja
á þau merkimiða.
Sem nafnberi óal-
gengs nafns las ég
fréttina gaumgæfilega
og taldi nauðsynlegt
að benda á þá aug-
ljósu fordóma sem þar
birtast. Þá kalla ég
nafnafordóma. Þar er
notuð orðræða
skringileikans þegar
nöfn eru sögð, „sér-
stök, skondin“ og síð-
an bent á að sumir vilji heita sér-
viskunöfnum. Þessi ummæli eru
einkar gildishlaðin og fordæmandi
og þá sérstaklega í ljósi þess að sá
sem þau mælir, Sigurður Konráðs-
son prófessor, situr í manna-
nafnanefnd. Sigurður segir orð-
rétt: „Það er stór galli á reglunum
að öll nöfn sem samþykkt eru fara
inn á mannanafnaskrá. Eftir það
getur hver sem er notað þau. Með
öðrum orðum skiptir engu hvort
sá sem er að breyta um nafn sé
fertugur karl á fylleríi eða ung-
barn. Það væri mikill fengur í því
að fá sérstaka skrá fyrir þá sem
vilja taka upp sérviskunöfn.“ Að
Sigurður vilji fela nöfn til að koma
í veg fyrir að séu notuð, og aðra
skrá fyrir sérvitringa, hlýtur að
teljast „skrítið“ vinnulag. Ætlar
Sigurður sjálfur að búa til skrána
eða fá til þess sérvitringa? Að úti-
loka einhver nöfn frá manna-
nafnaskrá til að aðrir noti þau
ekki hlýtur að teljast forræð-
ishyggja. Í fréttinni er einnig tal-
að um „skondin“ nöfn og þá er
nær ómögulegt að skilja nefnd-
armanninn og prófessorinn og
hans skráaráráttu. Skrárnar hjá
Sigurði geta þá orðið minnst fjór-
ar: 1. mannanafnaskrá sem er
skrá um nöfn sem eru honum og
mannanafnanefnd þóknanleg. 2.
Skrá yfir sérstök nöfn. 3. Skrá
með skondnum nöfnum. 4. Sér-
viskunafnaskrá sem ætluð er sér-
vitringum. Eftir lestur fréttarinn-
ar er eðlilegt að velta fyrir sér
vinnubrögðum mannanafna-
nefndar og hversu margar skrár
hafa orðið til frá stofnun hennar
árið 1996.
Það er, eða ætti að vera, sjálf-
sögð kurteisi að bera virðingu fyr-
ir nöfnum annarra. Ekki bólar á
slíkri virðingu hjá Sigurði sem vill
ýmist fela nöfn frá manna-
nafnaskrá eða búa til fleiri skrár.
Líta má á þessa þrá hans eftir
sérviskunafnaskránni sem tilburði
til ritskoðunar og þöggunar. Við
getum ekki öll heitið Sigurður en
margir sem bera önnur nöfn eru
oft spottaðir og smánaðir vegna
nafns síns og þurfa að bregðast
við álíka fordómum og flokkunum
sem prófessorinn opinberar í
fréttinni. Ummælin eru fordæm-
andi og ala um leið á því öráreiti,
sem margir nafnberar óalgengra
nafna verða fyrir. Öráreiti er skil-
greint sem stutt og síendurtekin
samskipti, stundum meðvituð en
oft ómeðvituð. Þessi samskipti fela
oft í sér neikvæðar og niðrandi at-
hugasemdir, oft sett fram sem
spaug eða léttvægar spurningar.
Öráreitið sem nafnberar óal-
gengra nafna verða fyrir er fjöl-
breytt, oft er gert grín að nöfn-
unum í þeirra áheyrn, þeir beðnir
að skilgreina nafnið sitt og oft er
nafnið flokkað með orðræðu
skringileikans líkt og Sigurður
gerir og nafnið sagt skrítið, sér-
stakt og sérkennilegt.
Ég tel, að vegna tilvistar
mannanafnanefndar séu lífseigir
hérlendis þeir nafnafordómar sem
nefndarmaðurinn opinberar. Öll-
um er að sjálfsögðu frjálst að hafa
alls konar skoðanir og tjáning-
arfrelsið er dýrmætt. Ég tel hins
vegar farsælla að Sigurður, sem
prófessor og nefndarmaður, dundi
sér við skráargerð sína fyrir sjálf-
an sig. Stöðu hans vegna væri
heppilegra fyrir hann að finna sér
annan vettvang til að opinbera
augljósa fordóma sína en dagblöð.
En sem nefndarmaður í lýðræð-
isríki sem hefur það að leiðarljósi
að útrýma hvers kyns fordómum
tel ég skaðlegt að hann tjái sig um
nöfn með þessum hætti og um-
mælin gefa ærna ástæðu til þess
að endurskoða setu Sigurðar í
mannanafnanefnd. Einnig renna
þessi ummæli og fréttin öll enn
frekari stoðum undir þá tillögu
dómsmálaráðherra að leggja niður
mannanafnanefnd. Hvaða þjóð vill
hafa nefnd á sínum vegum sem el-
ur á og viðheldur fordómum?
Eftir Eiríksínu
Eyju
Ásgrímsdóttur
Eiríksína Eyja
Ásgrímsdóttir
»Ummælin eru for-
dæmandi og ala um
leið á því öráreiti, sem
margir nafnberar óal-
gengra nafna verða fyr-
ir.
Höfundur er barnakennari og bók-
menntafræðingur.
eiriksina@gmail.com
Við getum ekki öll heitið Sigurður
Móttaka aðsendra greina
Morgunblaðið er vettvangur lifandi umræðu í landinu og birtir aðsendar grein-
ar alla útgáfudaga.
Þeir sem vilja senda Morgunblaðinu greinar eru vinsamlega beðnir að nota
innsendikerfi blaðsins. Kerfið er auðvelt í notkun og tryggir öryggi í sam-
skiptum milli starfsfólks Morgunblaðsins og höfunda. Morgunblaðið birtir
ekki greinar sem einnig eru sendar á aðra miðla.
Kerfið er aðgengilegt undir Morgunblaðslógóinu efst í hægra horni forsíðu
mbl.is. Þegar smellt er á lógóið birtist felligluggi þar sem liðurinn „Senda inn
grein“ er valinn.
Í fyrsta skipti sem innsendikerfið er notað þarf notandinn að nýskrá sig inn
í kerfið. Ítarlegar leiðbeiningar fylgja hverju þrepi í skráningarferlinu. Eftir að
viðkomandi hefur skráð sig sem notanda í kerfið er nóg að slá inn kennitölu
notanda og lykilorð til að opna svæðið. Hægt er að senda greinar allan sólar-
hringinn.
Nánari upplýsingar veitir starfsfólk Morgunblaðsins alla virka daga í síma
569-1100 frá kl. 8-18.