Morgunblaðið - 15.05.2021, Blaðsíða 24

24 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 15. MAÍ 2021
E
kki var fyrr búið að
kristna germ-
anskar þjóðir en
þær hófu að þýða
guðsorð á tungur sínar.
Þannig hefst faðirvorið í Ís-
lenskri Hómilíubók frá því
um 1200: Faðir vor, er ert á
himnum, helgist nafn þitt.
Svona er bænin á fornhá-
þýsku (um 830): Fater unser,
thu thar bist in himile, si ge-
heilagot thin namo. Hér er
loks upphafið á faðirvorinu á
fornensku (um 990): Fæder
ure þu þe eart on heofonum,
si þin nama gehalgod.
Burtséð frá guðfræðinni er
þessi texti áhugaverður fyrir
málfræðinga. Mikil líkindi
voru með germönskum málum til forna og því sennilegt að þeir sem töl-
uðu þau hafi getað skilið hverjir aðra auðveldlega þótt málin hafi breyst
í tímans rás, enska mest og íslenska og þýska einna minnst. Okkur Ís-
lendingum veitist tiltölulega létt að botna í forngermönskum textum,
ekki síst ef við kunnum eitthvað í þýsku nútímamáli, en auðvitað þarf að
huga að einstaka atriðum sem
ber í milli. Þannig samsvarar
ísl. himinn fornensku heofon
en fornháþýsku himil, sbr.
heaven á ensku nútímamáli og
Himmel á þýsku. Til forna
höfðu bæði þýska og enska
forskeyti eins og ge- á undan
sumum sögnum (geheilagot, gehalgod). Norræn mál misstu þessi for-
skeyti á elstu tíð og enska gerði það líka síðar. Þess vegna segjum við
helgast og enskumælandi fólk hallow en þýska heldur enn fast í for-
skeytin: Geheiligt werde dein Name ‘helgt verði þitt nafn.’
Bókmenntir germanskra þjóða ná raunar langt aftur í aldir þótt ekki
væru þær ritaðar fyrr en eftir kristnitökuna. Endurómur af þessari eld-
fornu munnlegu sagnahefð hljómar í eddukvæðum, t.d. í frásögum um
Sigurð Fáfnisbana og fleiri kempur. Á meðal þeirra eddukvæða sem
eiga elstar rætur eru textar um atburði sem gerðust með Gotum og
Húnum: Hamðismál, Guðrúnarhvöt og Hlöðskviða. Síðastnefnda kvæðið
fjallar um styrjöld Gota við hina illræmdu Húna, sem ruddust austan úr
Asíu á 4. öld e.Kr. Gotar voru fyrir sitt leyti líklega upprunnir í Svíþjóð
en dreifðust um Evrópu allt suður að Svartahafi. Þeir ortu væntanlega
sjálfir ljóð um hetjudáðir sínar þótt ekkert af þeim kveðskap hafi varð-
veist. Hins vegar snerust þeir snemma til kristni og æruverðugur bisk-
up þeirra snaraði biblíunni á gotnesku um árið 380. Hann hét Wulfila
(‘Litli-Úlfur’) og það sem eftir er af textanum er varðveitt í handriti sem
nefnist Silfurbiblían. Tungumál Gota er ærið fornlegt en samt er ekki
torvelt fyrir þá sem kunna íslensku að stauta sig fram úr því. Svona
hljóðar upphaf faðirvorsins á gotnesku: Atta unsar, þu in himinam,
weihnai namo þein ‘Pabbi okkar, þú á himnum, vígist nafn þitt.’ Annars
er dálítið sérstakt að gotneska faðirvorið byrjar á orðinu atta sem merk-
ir ‘pabbi’. Gotar ávörpuðu guð oftast með þessu gæluyrði þótt þeir hafi
raunar líka þekkt orðið fadar sem samsvarar ísl. faðir. Hvers vegna þeir
gerðu það er efni í annan pistil.
Faðir vor
– pabbi okkar
Tungutak
Þórhallur Eyþórsson
tolli@hi.is
Goti Sannkristinn og frómur.
Þ
að var vel til fundið hjá Varðbergi, sem upp-
haflega var stofnað af ungu fólki í þremur
flokkum, Sjálfstæðisflokki, Framsókn-
arflokki og Alþýðuflokki, að halda upp á 70
ára afmæli varnarsamningsins við Bandaríkin fyrir
skömmu. Það er mikilvægasti samningur sem við
höfum gert við annað ríki og tryggði öryggi hins
unga lýðveldis í upphafi kalda stríðsins.
Nú hefur hinn 97 ára gamli Henry Kissinger lýst
þeirri skoðun að fram undan sé nýtt kalt stríð milli
Bandaríkjanna og Kína. Fáir þekkja jafn vel til
þeirra mála og hann sem í forsetatíð Nixons fór til
Kína og opnaði leiðina til vinsamlegri samskipta
milli þessara tveggja ríkja en þá höfðu verið frá
valdatöku Maós formanns.
Á allmörgum undanförnum árum hafa norð-
urslóðir verið að komast í brennidepil vegna nýrra
siglingaleiða milli Kyrrahafs og Atlantshafs í austur
og vestur. Vaxandi áhugi Kína á okkar heimshluta
hefur ekki farið fram hjá nokkrum manni. Hann hef-
ur beinzt að Grænlandi, Íslandi og
Færeyjum. Umhverfi okkar er því á
ný að verða átakasvæði í heims-
pólitíkinni.
Það sést að vísu ekki enn í okkar
utanríkispólitík og einhver tregða er
til staðar í þeim efnum. Það sást m.a. í undirbúningi
innan Valhallar að landsfundi sl. haust sem svo var
frestað vegna faraldursins. Ítrekuðum ábendingum
um að fjalla yrði um nýjar hættur frá Kína í álykt-
unum fundarins var ekki sinnt án þess að nokkrar
skýringar væru gefnar. En kannski hefur Kissinger
opnað augu einhverra.
Þeir sem hér eiga beinna hagsmuna að gæta auk
okkar eru Norðmenn, Skotar, Færeyingar og Græn-
lendingar svo og Kanada og Bandaríkin. Það er eðli-
legt að fulltrúar þessara þjóða ræðist við.
Það er augljóst af ítrekuðum skrifum frá kín-
verska sendiráðinu bæði í þetta blað og annars stað-
ar að það er stefnubreyting í þeim herbúðum. Þeir
vilja láta finna meira fyrir sér. Hið sama er að ger-
ast um allan heim. Og gera það stundum á dálítið
óþægilegan hátt. Að setja Íslending á svartan lista í
Kína vegna skoðana hans felur í sér hótun sem ekki
á að gera lítið úr.
Kína á stutt í að verða mesta efnahagsveldi heims.
Sá gífurlega stóri markaður sem þar er skiptir
miklu máli fyrir margar þjóðir. Kínverjar verða
óhræddir við að notfæra sér það. Hættan er aug-
ljóslega sú að aðrar þjóðir gefi eftir í mikilvægum
málum til að stofna viðskiptahagsmunum ekki í
hættu.
Sovétríkin féllu vegna þess að þau höfðu ekki
efnahagslega burði til að vera stórveldi. Rússland er
efnahagslegt pappírstígrisdýr. En fyrir lok þessa
áratugar verður Kína orðið leiðandi efnahagsveldi í
heiminum og Bandaríkin í öðru sæti.
Við þurfum að stilla saman strengi með öðrum
þjóðum til þess að geta sagt nei við þetta rísandi
risaveldi. En þegar við þorum ekki einu sinni að
segja nei innan EES þótt við höfum samningsbund-
inn rétt til þess lofar það ekki góðu.
Kalda stríðið stóð í fjóra áratugi. Einungis einn
stjórnmálaflokkur brást aldrei hér á Íslandi á þeim
tíma. Sjálfstæðisflokkurinn. Bæði Framsókn-
arflokkur og Alþýðuflokkur létu skammtímasjón-
armið ráða aftur og aftur. Það er til marks um að
fáum er að treysta. Þess vegna reynir á Sjálfstæð-
isflokkinn hvort Kína verður nefnt á nafn í ályktun
næsta landsfundar. Ef ekki er það til marks um
hræðslu.
Auk þeirra landa sem fyrr voru nefnd og eru eðli-
legir bandamenn okkar á norðurslóðum er ástæða til
að rækta betur tengslin við þá Evr-
ópuþjóð sem lengi hefur sýnt okkur
mestan áhuga en það eru Þjóð-
verjar.
Skýringin á því er að verulegu
leyti Nonnabækurnar, sem sýnir
hvað bókmenntir geta haft mikil áhrif. Þýzkaland er
fyrir löngu orðið áhrifamesta ríkið innan ESB og við
eigum að rækta vinarhug þeirra í okkar garð. Jafn-
framt hefur reynslan sýnt okkur að við þurfum að
geta leitað annað en til Bandaríkjanna sbr. Trump.
Það eru allar líkur á því að þessi öld verði ekki
síður átakamikil en sú síðasta. Þess vegna þurfa
stjórnmálamennirnir að ræða utanríkismálin við
þjóðina, sem fæstir þeirra gera og virðast ekki hafa
áhuga á þeim. Þannig hefur það alltaf verið, með ör-
fáum undantekningum.
Eðli hins nýja kalda stríðs verður hins vegar ann-
að. Þess vegna er ólíklegt að það hafi sambærileg
áhrif og hið fyrra t.d. í menningarlífi þjóðarinnar.
Kínverjar munu leggja mikinn þrýsting á okkur
og nágranna okkar og ekki skirrast við hótanir. Það
skiptir miklu máli að við gefum ekkert eftir. Ef við
gerum það eru það fyrstu skrefin til þess að verða
leppríki Kína.
Það er ólíklegt að einhver stjórnmálaöfl hér taki
upp hanzkann fyrir Kína en það gætu einhverjir
gert sem eiga viðskiptalegra hagsmuna að gæta.
Öll þessi mál þarf að ræða fyrir opnum tjöldum.
Þjóðin þarf að fylgjast með þessum málum öllum.
Þótt Kína sé einræðisríki Kommúnistaflokksins
þurfa forystumenn hans að gæta sín. Þótt það komi
aldrei fram í fréttum segja þeir sem vel þekkja til að
þar komi reglulega upp smáuppreisnir. Slíkar upp-
reisnir geta breiðst út. Nágrannar Kína eru líka var-
ir um sig og leita skjóls hjá Bandaríkjunum.
En almennt talað er næsta víst að þessi öld verði
öld Asíu vegna þess að það eru fleiri ríki í þeim
heimshluta sem munu styrkjast mjög efnahagslega á
næstu árum og áratugum.
Nýtt kalt stríð fram undan
Kína lætur finna fyrir
sér í vaxandi mæli.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Einn helsti sérfræðingur Banda-ríkjanna um þrælahald er hag-
fræðingurinn Thomas Sowell, sem
hefur ef til vill frjálsari hendur en
flestir aðrir um djarflegar kenn-
ingar, af því að hann er dökkur á
hörund. En þrennt í bókmenntum
og sögu Íslands styrkir kenningar
hans.
Ein kenningin er, að þrælahald sé
líklegt til að deyja út við venjulegar
aðstæður, enda sé þræll meira virði
frjáls en í ánauð. Hann sé þá lík-
legri til að láta uppskátt um hæfi-
leika sína og njóta þeirra. Eins og
Anna Agnarsdóttir sagnfræðingur
og Ragnar Árnason hagfræðingur
hafa bent á, lagðist þrælahald á Ís-
landi fljótlega niður, og nærtækt er
að álykta, að það sé, af því að það
borgaði sig ekki. Í upphafi var
skortur á fólki, en ekki landi, en
þetta snerist við, þegar landið var
fullbyggt og allar jarðir numdar. Þá
lækkuðu laun frjálsra verkamanna í
hlutfalli við afrakstur af landi, og
ekki borgaði sig lengur að halda
þræla.
Önnur kenningin er, að varða
þurfi færan veg úr þrælahaldi í
frelsi. Þessu lýsir sagnritarinn
Snorri Sturluson vel í Heims-
kringlu, þegar hann segir frá Er-
lingi Skjálgssyni, sem leyfði þrælum
sínum að hirða afrakstur af auka-
vinnu sinni og kaupa sig frjálsa, en
með því fé keypti hann aðra þræla,
sem unnu síðan til frelsis. Vísaði
hann leysingjum sínum til fiskveiða
eða í búskap. „Öllum kom hann til
nokkurs þroska.“
Þriðja kenningin er, að þrælahald
sé ekki í eðli sínu kúgun hvítra
manna á svörtum, heldur hafi það
tíðkast að fornu og á öðrum menn-
ingarsvæðum. Til dæmis voru lík-
lega fleiri hvítir þrælar í Tyrkja-
veldi soldánsins en svartir þrælar á
ekrum Suðurríkjanna. Þetta ættu
Íslendingar að vita öðrum fremur,
því að hingað komu sjóræningjar
frá Salé og Algeirsborg árið 1627,
rændu um 400 Íslendingum og
seldu í þrældóm. Varð aðeins um
fimmtíu þeirra endurkomu auðið.
Séra Ólafur Egilsson skrifaði merka
bók um Tyrkjaránið, en hann var
sendur frá Algeirsborg til Dan-
merkur til að útvega lausnargjöld. Í
bók hans kemur raunar fram, að Ís-
lendingur einn hafi verið á einu
skipinu og aðstoðað sjóræningjana.
.Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Þrælar í íslenskri
sagnritun
HEIMILI ENSKA BOLTANS
Á VEFNUM