Fiskifréttir - 17.12.1999, Side 34

34
FISKIFRÉTTIR 17. desember 1999
Rannsóknir
Margt bendir til þess að fiskafli sé háður Ioftslagi. Jón Jónsson
fiskifræðingur og fyrrum forstjóri Hafrannsóknastofnunar nefnir
um þetta dæmi í riti sínu, Útgerð og aflabrögð við ísland. Hann telur
hitabreytingar geta verið mjög afdrifaríkar fyrir lífríkið í hafinu, til
dæmis á uppeldissvæðum þorsksins við Vestur-, Norður- og Austur-
land, en þangað berast þorskegg og seiði með straumum. Nýlegt
dæmi um þetta segir hann harðindin á Norður- og Austurlandi á of-
anverðum sjöunda áratugnum þegar Austur-Islandsstraumur kóln-
aði mjög, svo að pólsjór var þá við allt Norðurland og suður á miðja
Austfirði. Framleiðsla plöntusvifs var þá einungis fjórðungur af með-
allagi, dýrasvif hrundi og ískald-
ur veggur pólsjávarins hindraði
göngur norsk-íslensku sfldarinn-
ar upp að landinu.
Upp úr því hrapaði þorskveið-
in við Grænland og síðar við Ný-
fundnaland. En flest bendir til
þess að hlýrri sjór norður af fs-
landi og síðar við Grænland og
Nýfundnaland sé nú að bæta lífs-
skilyrði sævarbúa á ný.
Rökin fyrir því að hitafar geti
haft áhrif á fiskafla eru nokkuð
augljós. Það er sjálf lífkeðjan sem
hér er um að ræða, bæði á sjó og
landi. Sá hlekkur hennar sem næst-
ur er hinu ólífræna umhverft er
plönturíkið. Gott dæmi um hann er
grasvöxturinn í landbúnaði okkar.
Það er margsannað að sprettan er
ekki aðeins háð sólskininu sem
breytir ólífrænum efnum í lífræn,
heldur er hún líka háð hitanum;
töðufall verður því meira sem hlý-
indin eru meiri. Næsti hlekkur í
þeirri keðju er búpeningurinn sem
framleiðir meðal annars fæðu
handa mannfólkinu. Ofan á þetta
bætist að því kaldara og harðara
sem árferðið er því meira þarf af
vetrarfóðri. Utkoman er að fram-
leiðsla búfjárafurða vex um svo
sem 30% fyrir hverja gráðu í árs-
hitanum og sumir telja áhrifin jafn-
vel meiri. A öllum öldum í sögu
þjóðarinnar hefur þetta samhengi
hitafarsins og lífsins verið örlaga-
ríkt og valdið búsæld eða hungri,
líft eða dauða. Og því miður voru
þessa sveiflur í búskapnum mjög
samhliða breytingum á sjávarfangi.
I sjónum gildir sama lögmál.
Grunnhlekkurinn í lífkeðjunni er
þörungarnir, að mestu leyti örsmá-
ar plöntur með blaðgrænu sem nýt-
ir sólskinið til að vinna lífræn efni
úr kolefni og öðrum efnum hafsins.
Þetta er kallað plöntusvif og vöxt-
ur þess er háður hitanum í sjónum
rétt eins og grasvöxtur á landi. A
plöntusvifinu lifa smá krabbadýr
sem berast með straumum og eru
lostæti fyrir þorskseiði, síld og
loðnu og aðra sævarbúa, og á þeim
lifa stærri fiskar. í þessari lífkeðju
má enginn hlekkur bresta, en ein af
nauðsynlegum forsendum hennar
er sjávarhitinn sem plöntusvifið
nýtur. Við það bætist svo að vaxtar-
hraði allra þessara sjávardýra er
líka kominn undir hitanum. Þegar
plöntusvifið fer niður í fjórðung af
því sem venjulegt er, eins og gerð-
ist á sjöunda áratugnum fyrir Norð-
urlandi, má því búast við að áhrif
kuldans á dýralffið verði enn meiri
en nemur skerðingu plöntusvifsins.
Nú má spyrja hvort ekki sé
nauðsynlegt að hafa skýrslur um
sjávarhitann til að kanna þessi lífs-
skilyrði og framleiðslu í hafinu.
Víst er það æskilegt, en svo vel vill
Páll Bergþórsson
„Nærri samtímis öllum hlýindaskeiðum, sem eru níu eða tíu í þessi 282 ár, er góður fiskafli, en á sama hátt
aflabrestur á öllum kuldaskeiðum,“ segir greinarhöfundur. (Mynd: Heiðar Marteinsson).
Loftslag og fiskgengd
— eftir Pál Bergþórsson
til að milli sjávarhita og lofthita er
mjög sterkt samhengi. Um lofthit-
ann eru til miklu samfelldari heim-
ildir um langan tíma, og því er vel
gerlegt að nota hann í þessu skyni.
Afli og hiti 1601-1882
I riti Jóns Jónssonar sem um var
getið birtir hann línurit yfir afla-
hluti fiskimanna á vetrarvertíðum í
megindráttum, hvarvetna jafnaða
yfir nokkurt árabil. Línuritið yfir
aflann táknar hann með tölum frá 1
til 6, þar sem 1 merkir engan fisk í
hlut eða mjög fáa, en 6 mjög góða
hluti, 1200 fiska eða meira. Þessi
gögn hefur Jón unnið úr ýmsum
heimildum, aðallega annálum, frá
árunum 1601-1882.
Til samanburðar óskaði Jón eftir
því við mig að ég léti honum í té
upplýsingar um loftslagið á þessu
sama tímabili. Þar koma fyrst og
fremst til greina hitamælingar sem
eru til frá árinu 1823 til þessa dags,
í Reykjavík og Stykkishólmi. Með
því að bera saman meðalhita og
fjölda hafísmánaða hvers áratugar
á þessu mælingaskeiði áætlaði ég
svo hitann allt aftur til aldamót-
anna 1600 eftir heimildum um haf-
ísinn á þessu fyrra tímabili. Þessi
gangur hitans árin 1601-1882 er
sýndur á öðru línuriti á sömu
mynd. Ekki þarf að taka fram að
úrvinnsla mín á hitafarinu var al-
gerlega óháð mati Jóns á fiskaflan-
um, enda hafði ég unnið að henni
að mestu leyti fyrir þrjátíu árum.
Það er strax augljóst að nærri
samtímis öllum hlýindaskeiðum,
sem eru níu eða tíu í þessi 282 ár,
er góður fiskafli, og á sama hátt er
aflabrestur á öllum kuldaskeiðum.
Ekki er þó ólíklegt að áhrifin á
fiskgengdina komi nokkrum árum
seinna en hitabreytingar, en varla
má búast við að þann tímamun sé
unnt að greina í annálum. Þessu
samhengi má lýsa svo að þegar
meðalhiti áratugar hækkar úr 2,5
stigum í 3,5 stig aukast aflahlutir
eftir þessum kvarða Jóns úr 3,25 í
4,44 að jafnaði. Eins og Jón tekur
fram er vissulega erfitt að meta
hvað það er mikil aukning f fiskum
talin, en mér virðist að hún sé varla
minni en 50%, eins og í pottinn er
búið.
Loftslag og afli á 20. öld
Nú mætti ætla að hægara væri
að bera saman hitann og aflann á
síðustu öld, eftir tiltölulega ná-
kvæmum skýrslum og mælingum.
Það er þó enginn leikur því að svo
miklar umbyltingar hafa orðið í
sókninni á miðin og annarri tilhög-
un veiðanna. A árum fyrri heim-
styrjaldarinnar og fyrst eftir hana
má ætla að sóknin á Islandsmið
hafi verið mun minni en svo að
gengið væri á stofninn. A stríðsár-
unum seinni hurfu öll erlendu
veiðiskipin og þeim fjölgaði síðan
hægt fyrst í stað. Því er rétt að
sleppa þeim árum úr þessum sam-
anburði. Tvisvar á öldinni virðast
þorskgöngur frá Grænlandi hafa
stóraukið aflann. Þær göngur má
þó sennilega þakka að verulegu
leyti þeirri miklu hlýnun sjávarins
sem varð á þessum slóðum um
1920 og stóð fram undir 1970, því
að bæði fyrr og síðar hefur mátt
heita að á hinum víðáttumiklu
grænlensku miðum hafi verið ör-
deyða í svölu loftslagi. Þess vegna
má ekki ganga framhjá þessari við-
bót við aflann þegar tíundað er
hverju ylurinn fær áorkað um afl-
ann á Islandsmiðum.
Þorskaflinn á öldinni sem er að
líða er sýndur á annarri mynd, en
til þess að gefa betra yfirlit er
línuritið jafnað svo að fyrir hvert
ár eru tekin með í meðaltalinu
fjögur síðustu ár á undan og fjög-
ur næsta ár á eftir, alls 9 ár. Á
sömu mynd er líka línurit yfir hit-
ann í Stykkishólmi, jafnað á sama
hátt og þorskaflinn.
Til að finna samhengi afla og
hita notaði ég tvenns konar pör af
meðaltölum. Annars vegar meðal-
afla og meðalhita á svala skeiðinu
1966-1998, eftir að hafísinn lagð-
ist að landinu um 1965. Hitinn í
Stykkishólmi reynist 3,5 stig á
því tímabili, en ársaflinn 338 þús-
und tonn á ári. Hins vegar er not-
aður meðalhiti og meðalafli
tveggja hlýrra tímabila, 1924-
1938 og 1951-1965. Þá var með-
alhitinn 4,1 stig, en meðalaflinn
417 þúsund tonn. Þetta samsvarar
því að aflinn aukist um 130 þús-
und tonn á bilinu frá 3,5 upp í 4,5
gráður.
Þessa niðurstöðu má nú tengja
1. mynd. Efra línuritið (grænt) sýnir aflahluti á vetrarvertíð 1601-1882, eftir mælikvarða 1-6 þar sem 1 merkir engan fisk eða mjög fáa, en 6
mjög góða hluti, 1200 fiska eða meira. Neðra línuritið (rautt) sýnir hita í Stykkishólmi, mældan hita 1823-1992 en áætlaðan hita eftir ísafari
1601-1822. Á báðum línuritum hafa skammærar sveiflur verið jafnaðar.
4