Morgunblaðið - 16.10.2021, Blaðsíða 27

27
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. OKTÓBER 2021
Allar þjóðir sækjast
eftir betri hag. Við ber-
um okkur saman við
nágrannaþjóðirnar og
viljum helst ekki vera
lakari í neinum op-
inberum mælingum en
þar. Við þekkjum þetta
öll.
Hvernig eru útgjöld
til heilbrigðismála borin
saman við Norðurlönd?
Hvernig eru launin?
Hvar eru hæstu skattarnir? Hvar er
mest og best þjónusta við þá sem
þurfa hennar með?
Árangur þjóða ræðst af verðmæta-
sköpun og samkeppnishæfni hag-
kerfisins. Til þess að unnt sé að bæta
almenna opinbera þjónustu þarf að
auka þau verðmæti sem verða til í at-
vinnulífinu og einnig þarf að líta til
þeirra skilyrða sem fyrirtækjum eru
búin í samkeppni við
keppinauta sína erlend-
is og heima fyrir.
Undanfarna áratugi
hefur verðmætasköpun
í samfélaginu aukist
stórum skrefum. Við
orkuframleiðslu og
orkunýtingu hafa orðið
til þúsundir starfa þar
sem greidd eru góð
laun bæði í orkufyr-
irtækjum, þeim sem
nýta orkuna og ekki
síst hjá þeim fyrir-
tækjum sem þjónusta
þessar greinar. Sjávarútvegurinn
hefur breyst gríðarlega, skipum
fækkað og vinnslufyrirtækjum sömu-
leiðis, erfið störf hafa horfið en í stað-
inn komið störf sem byggja á sífellt
meiri tæknivæðingu og aukinni þekk-
ingu og menntun starfsfólks. Öflugar
hliðargreinar við sjávarútveginn hafa
sprottið fram sem byggja á útflutn-
ingi þekkingar og vöru.
Á svipaðan hátt má rekja breyt-
ingar í öðrum greinum hvort sem er
verslun, iðnaði og mannvirkjagerð og
þjónusta bæði sú sem tengist ferða-
mönnum og öðru.
Samt er staðan sú að samkeppnis-
hæfni Íslands mælist ár eftir ár lak-
ari en annars staðar á Norður-
löndum.
Í árlegri úttektIMD 2021 greindist
Ísland í 21. sæti og munar töluverðu
á Svíþjóð, Danmörku, Noregi og
Finnlandi sem eru í 2., 3., 6. og 11.
sæti. OECD hefur sömuleiðis bent á
fjölmörg atriði sem unnt er að laga til
að bæta samkeppnishæfnina. Það er
því eftir töluverðu að sækjast að
reyna að draga úr þessum mun sem
ætti að vera viðfangsefni stjórnvalda
á hverjum tíma. Árangurinn gæti
skilað sér á mörgum sviðum og hjálp-
að til við að draga úr halla ríkissjóðs
og skapað skilyrði til að veita betri
þjónustu.
Skapa þarf atvinnulífinu sem best
rekstrarskilyrði með skilvirkum, hag-
kvæmum og öflugum stofnunum sem
styðja við framþróun fyrirtækja og
sinna eftirliti með nútímalegum að-
ferðum með hagsmuni Íslands að
leiðarljósi. Það er áhugavert að hug-
leiða hvernig samskiptamiðlar á net-
inu skipta sífellt meira máli í eftirliti
með þjónustu fyrirtækja og
framleiðsluvörum þeirra. Fyrirtækin
reyna yfirleitt að bregðast vel og
fljótt við athugasemdum sem þannig
berast, en með árlegum heimsóknum
fjölmargra stofnana sem hver um sig
sinnir þröngt skilgreindu hlutverki.
Eftirlit sem byggist á tölfræðiúttekt-
um, rafrænum samskiptum og að
meta fyrri árangur er líklegt til að
skila betri árangri en núverandi að-
ferðafræði sem er gamaldags og hef-
ur ekki þróast nægilega með hliðsjón
af almennri framþróun tækni og
samskipta.
Stofnanauppbygging ríkis og sveit-
arfélaga er kjörið verkefni til að auka
skilvirkni í rekstri hins opinbera. Og
það er rétt að halda til haga að alls
ekki er verið að óska eftir afslætti af
kröfum sem gerðar eru til fyrirtækj-
anna í landinu.
Þetta er bara eitt dæmi um að ekki
þarf að vera flókið eða erfitt að bæta
samkeppnishæfni Íslands. Ný ríkis-
stjórn ætti að hafa þetta í huga.
Eftir Halldór Benja-
mín Þorbergsson » Skapa þarf atvinnu-
lífinu sem best
rekstrarskilyrði með
skilvirkum, hagkvæm-
um og öflugum stofn-
unum sem styðja við
framþróun fyrirtækja
og sinna eftirliti með nú-
tímalegum aðferðum.
Halldór Benjamín
Þorbergsson
Höfundur er framkvæmdastjóri
Samtaka atvinnulífsins.
Gerum betur
Stundum er haft á
orði að neytendur á Ís-
landi séu lélegir, að þeir
þekki ekki rétt sinn og
láti vaða yfir sig á skít-
ugum skónum. En er
þetta rétt?
Framkvæmdastjórn
Evrópusambandsins
lætur kanna stöðu neyt-
enda í Evrópu á hverju ári með það
fyrir augun að meta viðhorf, hegðun
og reynslu neytenda. Niðurstöðurnar
eru dregnar saman í skýrslu sem ber
nafnið Könnun á stöðu neytenda:
Neytendur heima á innri markaðnum
(e. Consumer Conditions Survey:
Consumers at home in the single mar-
ket). Meginefni könnunarinnar snýr
að trausti og þekkingu neytenda, net-
verslun, netöryggi, vandamálum og
kvörtunum og ósanngjörnum og ólög-
legum viðskiptaháttum.
Traust íslenskra neytenda til eft-
irlitsaðila í neytendamálum er á pari
við það sem gerist í Evrópu. Athygli
vekur að traust til Neytendasamtak-
anna árið 2020 er það hæsta í Evrópu.
80% neytenda bera traust til Neyt-
endasamtakanna og hefur traustið
vaxið um 14 prósentustig frá árinu
2018. Að meðaltali bera 66% svarenda
í Evrópu traust til neytendasamtaka.
Alls búa 34% svarenda yfir mikilli
þekkingu á réttindum neytenda sem
er það næsthæsta í Evrópu, hvar með-
altalið er 27%. Aðeins í Danmörku er
hærra hlutfall neytenda sem búa yfir
mikilli þekkingu, eða 38%. Þekkingin
er mæld þannig að lagðar eru fjórar
spurningar um réttindi neytenda fyrir
þátttakendur og þeir sem svara þrem-
ur eða fjórum þeirra rétt, teljast búa
yfir mikilli þekkingu.
Á síðustu 12 mánuðum hafa 17%
neytenda á Íslandi lent í vandræðum
með keypta vöru eða þjónustu og
gripið til aðgerða til að leysa þau. Til
samanburðar hafa 3% íslenskra neyt-
enda upplifað slíkt vandamál, en ekki
gripið til aðgerða. Að meðaltali hafa
15% Evrópubúa lent í vandræðum og
8% ekki gert neitt í því. Af því má sjá
að íslenskir neytendur eru mun lík-
legri en aðrir Evrópubúar til að leita
lausna, lendi þeir í vandræðum með
vöru- eða þjónustukaup.
Spurðir um hvert neytendur
myndu leita til að fá upplýsingar um
réttindi sín segjast 61% myndu leita
til Neytendasamtakanna, helmingi
fleiri en í Evrópu, hvar einungis 40%
Evrópubúa segjast myndu leita til
sambærilegra samtaka. Þá hafa mun
færri íslenskir neytendur upplifað
ósanngjörn viðskipti á eigin skinni en
neytendur í Evrópu. Tíu prósent ís-
lenskra neytenda hafa upplifað ósann-
gjarna skilmála í samningi en 17%
hafa þurft að greiða óvæntan auka-
kostnað.
Af ofangreindu má ráða að fullyrð-
ingin um að íslenskir neytendur séu
lélegir, stenst engan veginn. Það er þó
brýnt að bæta er umgjörð neytenda-
mála og eðlileg krafa að hún sé á pari
við það sem gengur og gerist í ná-
grannalöndunum. Í því felst m.a. að
eftirlitsstofnanir eins og Neytenda-
stofa, Persónuvernd og Samkeppn-
iseftirlitið séu í stakk búnar til að
sinna hlutverki sínu og grípa hratt og
örugglega inn í þegar þess er þörf. Þá
er mikilvægt að stjórnvöld dragi ekki
að innleiða mikilvægar tilskipanir á
sviði neytendamála og séu þar jafnvel
í fararbroddi.
Verðlagseftirlit ASÍ og Neytenda-
samtökin standa fyrir morgunverð-
arfundi um samkeppnis- og neytenda-
mál þriðjudaginn 19. október kl.
08.30-10 á Grand hóteli þar sem verð-
ur fjallað um hlutverk, stöðu og um-
hverfi stofnana og félagasamtaka sem
fara með neytendamál og neytenda-
vernd og áherslur stjórnvalda í því
samhengi og það sett í samhengi við
fyrirkomulag þessara mála í ná-
grannalöndunum.
Eftir Breka
Karlsson og
Auði Ölfu
Ólafsdóttur
» Stundum er haft á
orði að neytendur á
Íslandi séu lélegir, að
þeir þekki ekki rétt sinn
og láti vaða yfir sig á
skítugum skónum. En
er þetta rétt?
Breki Karlsson
Höfundar eru formaður Neytenda-
samtakanna og verkefnisstjóri
Verðlagseftirlits ASÍ.
Mýtan um íslenska neytendur
Auður Alfa Ólafsdóttir
Málefni norðurslóða
eru meðal helstu for-
gangsmála Íslands á al-
þjóðavettvangi, en
bæði vísindaleg og
staðbundin þekking er
ómetanleg við ákvarð-
anatöku sem hefur
áhrif á heiminn. Vís-
indarannsóknir og
vöktun breytinga á
norðurslóðum er undir-
staðan fyrir frekari stefnumótun,
bæði innan ríkja og í alþjóðlegu sam-
starfi. Áhrif loftslagsbreytinga eru
einna sýnilegastar á norðurslóðum
þar sem hlýnun er meira en tvöfalt
hraðari en annars staðar. Hringborð
norðurslóða fer fram þessa dagana í
Reykjavík. Það er alþjóðlegur sam-
starfs- og samráðsvettvangur um
málefni norðurslóða og stærsta al-
þjóðlega samkoman þar sem framtíð
norðurslóða er rædd. Ísland nýtur
góðs af þessum samráðsvettvangi og
mikilvægt að hann sé nýttur af vís-
indasamfélaginu og atvinnulífinu.
Kortlagning norðurslóða-
rannsókna á Íslandi
Umfang norðurslóðarannsókna á
Íslandi hefur aukist mikið undanfar-
inn áratug og hafa rannsóknarverk-
efni á málefnasviðinu sprottið upp
víða um land. Nýverið kom út skýrsl-
an: Kortlagning norðurslóðarann-
sókna á Íslandi sem unnin var af
Rannís, Stofnun Vilhjálms Stefáns-
sonar og Norðurslóða-
neti Íslands, en verk-
efnið naut góðs af
sérstöku átaki ríkis-
stjórnarinnar um sum-
arstörf fyrir náms-
menn á tímum heims-
faraldurs. Skýrslan
inniheldur meðal ann-
ars greinargott yfirlit
um norðurslóðastefnu
íslenskra stjórnvalda
og lýsingu á íslenskum
aðilum sem stunda
norðurslóðarannsókn-
ir. Meginefni skýrslurnar er greining
á norðurslóðaverkefnum út frá út-
hlutunum innlendra og erlendra sam-
keppnissjóða undanfarinn áratug.
Þar kemur fram að yfir milljarði
króna hafi verið úthlutað hérlendis til
norðurslóðaverkefna úr Rann-
sóknasjóði, en háskólar, stofnanir og
fyrirtæki á Íslandi hafa jafnframt
sótt verkefnastyrki fyrir yfir milljarð
króna í Horizon 2020, rannsóknar- og
nýsköpunaráætlun Evrópusam-
bandsins á sjö ára tímabili áætlunar-
innar. Niðurstöður skýrslunnar leiða
í ljós að á Íslandi kemur öflugur hóp-
ur aðila að norðurslóðarannsóknum
og að íslenskir háskólar, stofnanir og
fyrirtæki eru eftirsóttir samstarfs-
aðilar í alþjóðlegu samstarfi.
Pólitísk forysta um vísinda-
samstarf á norðurslóðum og
aukin samskipti við Japan
Ísland hefur gert sig gildandi í al-
þjóðlegu norðurslóðasamstarfi og
hefur verið með formennsku í
Norðurskautsráðinu árin 2019-2021.
Ísland hefur einnig í samstarfi við
Japan staðið að þriðja fundi vísinda-
málaráðherra um vísindi norður-
slóða. Upphaflega stóð til að fund-
urinn færi fram í nóvember
síðastliðnum en líkt og hefur gerst
með aðra alþjóðlega viðburði hafa
skipuleggjendur þurft að aðlaga sig
að breyttum aðstæðum vegna
Covid-19-heimsfaraldursins. Megin-
áhersla íslenskra stjórnvalda hefur
verið opin umræða, gagnsæi og ný-
sköpun. Áhrif umhverfis- og tækni-
breytinga á samfélög og lífríki á
norðurslóðum hafa verið dregin upp
sem mikilvægt viðfangsefni. Meðal
þess sem komið hefur í ljós er mikil
þörf á aukinni vöktun og frekari
rannsóknum á samspili umhverfis-
breytinga og samfélagsþróunar á
norðurslóðum og þýðingu þessara
breytinga á heimsvísu. Meðal þess
sem hefur komið út úr samstarfi
vísindamálaráðherra norðurslóða er
nýr gagnagrunnur um alþjóðlegt vís-
indasamstarf og samráðsvettvangur
fjármögnunaraðila norðurslóðarann-
sókna.
Sóknarfæri fyrir atvinnulífið
og frekari rannsóknir
Á undanförnum árum hefur
byggst upp öflugt þekkingarsam-
félag hérlendis um málefni sem getur
vaxið og dafnað frekar. Í því sam-
hengi hefur Ísland tækifæri til að
styrkja stöðu sína enn frekar sem al-
þjóðleg miðstöð fyrir norðurslóða-
rannsóknir og nýsköpun, þar sem
hagfelld landfræðileg lega og öflugir
innviðir eru lykilforsenda í samspili
við það margbreytilega hugvit sem
hér fyrirfinnst. Síðastliðið haust var
kynnt vísinda- og tæknistefna fyrir
árin 2020-2022, þar sem blásið er til
stórsóknar til stuðnings við þekking-
arsamfélagið á Íslandi, meðal annars
með eflingu samkeppnissjóða og til
rannsókna og nýsköpunar á sviði um-
hverfismála. Ég vænti þess að vinnan
sem nú fer fram styðji við komandi
kynslóð rannsakenda og frumkvöðla
sem leita munu nýrra tækifæra á
norðurslóðum.
Í mínum huga er það ljóst að
tækniframfarir verða leiðandi í lausn-
inni á loftslagsvandanum. Græn fjár-
festing og hugvit Íslendinga getur
orðið lykillinn að raunverulegum
framförum.
Ísland hefur margt fram að færa í
málefnum norðurslóða. Við eigum að
halda áfram að leggja áherslu á mál-
efni norðurslóða í víðum skilningi;
tryggja stöðu okkar sem strandríkis
innan svæðisins og taka virkan þátt í
alþjóðlegri vísindasamvinnu er því
tengist.
Eftir Lilju Dögg
Alfreðsdóttur » Græn fjárfesting og
hugvit Íslendinga
getur orðið lykillinn að
raunverulegum fram-
förum.
Lilja Alfreðsdóttir
Höfundur er mennta- og
menningarmálaráðherra.
Norðurslóðir eru vettvangur breytinga
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Norðurslóðir „Ísland hefur tækifæri til að styrkja stöðu sína enn frekar sem
alþjóðleg miðstöð fyrir norðurslóðarannsóknir.“ Norðurljós yfir Bláfjöllum.