Bjarmi - 01.12.2016, Side 41

Skömrn og
afleiðingar liennar
VIGFÚS INGVAR INGVARSSON
Við tölum um „synd og skömm“ þegar
eitthvað fer á verri veg. Bæði hugtökin
koma oft fyrir í Biblíunni og sektin sömu-
leiðis. Þessi hugtök virðast stundum
flækjast dálítið saman og líklega enn frekar
í ensku máli þar sem sama orðið, „guilt",
er oft notað jöfnum höndum um sekt og
sektarkennd eða skömm.
En er ekki skeggið skylt hökunni í
þessum efnum? Ekki þó í þeim mæli sem
oft vill verða í hugum fólks - skömm er fjarri
því eins bundin við sekt og ætla mætti.
Við tölum um sekt í þessari almennu
merkingu, um að hafa gerst brotleg. En
svo í meira guðfræðilegri merkingu sem
synd - um að standast ekki frammi fyrir
Guði í eigin mætti og verkum, án þess að
vísað sé til sérstakra brota eða vanrækslu.
Sektarkennd er vitund um eða oft
fremur tiifinning fyrir að hafa brugðist, hafa
brotið þær reglur sem viðkomandi telur
gilda - hafa gert eitthvað á hlut einhvers.
Skömm er vissulega tengd sektarkennd
en oft í litlu samhengi við raunverulega sekt.
Hún ertílfinníngahlaðin og menningartengd.
Oft er skömmin tengd því að hafa orðið
að athlægi eða sett blett á heiður sinn eða
fjölskyldunnar - að hafa brotið einhverjar
skráðar eða óskráðar reglur - að hafa ekki
staðið sig sem skyldi eða ekki mætt því
sem fólk telur væntingar til sín. Fólki sem
skammast sín, kann að finnast sem það
sé með réttu eða röngu fordæmt og jafnvel
útskúfað á einhvern hátt.
SKÖMM OG MENNING
Víða er það fólki einhver þyngsta raunin,
að gera sig að almennu athlægí. Að vera
tekið við ölvunarakstur og missa síðan
ökuskírteinið - að vera staðið að hnupli,
vera sett í fangelsi o.s.frv. Allt slíkt getur
valdið mikilli skömm.
Eitthvað sem á engan hátt getur talist
saknæmt veldur líka oft skömm - að
verða fótaskortur uppi á sviði, mismæla
sig klaufalega, telja sig eða vera talin ekki í
réttu fötunum við tilteknar aðstæður, teljast
í yfirþyngd o.s.frv.
Skömm var mjög afdrifarík til forna á
íslandi - jafnvel talið betra að deyja en lifa
við skömm. Skömm var þá víst oft tengd
því sem talið var hugleysi. Meðal ýmissa
Asíuþjóða heyrist af því hve mikilvægt það
er „að halda andlitinu" eins og sagt er og
hve langt fólk er oft tilbúið að ganga til að
viðhalda því sem það telur heiður sinn.
Einkar andstyggileg útgáfa þessa er
svokölluð heiðursmorð þar sem fjölskyldur
myrða einn úrfjölskyldunni, jafnan konu, til
að endurreisa heiður fjölskyldunnar eins og
hann er skilinn, sigrast á skömminni. Það
er einkennilegt til þess að hugsa að þarna
er glæpur leið til að sigrast á skömm - svo
virðist einnig oft hafa verið til forna á íslandi.
Um það, hve djúpum rótum heiðurs-
morðin standa í sumum þjóðfélögum, má
nefna, að rétt nú nýverið voru samþykkt
lög á pakistanska þinginu sem lokuðu
fyrir lagalega smugu sem gat komið í veg
fyrir refsingu fyrir heiðursmorð. Glíman
um heiður og skömm á sér vissulega stað í
ýmsum myndum úti um allan heim.
bjarmi | desemlx'r 2016 | 41