Bjarmi - 01.12.2016, Blaðsíða 55

Yfirleitt varar hann við veraldarinnar
háttu, sem á yfirborðinu getur verið blíð og
brosmild, en undir niðri full fláttskapar og
óheilinda.
-Vond ertu veröld
með vélabrögðin margföld,
þeir fá sjaldan góð gjöld
sem gefa sig í þín höld.
Niðurstaða þessa tveggja erinda
Ijóðs er sú, að þeir séu sælir, sem ekki
láti blekkjast af veröldinni. Taktu vara á
heiminum, því hann er þlekking. Hallgrímur
varar við hvers kyns óhófi, dreissugheitum
og prjáli, hvort sem er í klæðaburði eða
lífsmáta, því „hold er mold/ hverju sem
það klæðist." Líf mannsins hér á jörð er
forgengilegt, aðeins Guðs orð varir að
eilífu. Hann leggur áherslu á einfalt líf, að
vera ánægður með það, sem maður hefur,
ánægður með sitt, sjálfum sér nógur og
„frjáls af lymskunnar lýtum. “
Ádeila í Aldarhætti
Kvæðið Aldarháttur hefur ákveðna
sérstöðu meðal ádeiluljóða Hallgríms. Það
er mikið kvæði, 22 erindi, ort undir dýrum
bragarhætti (hexametur) með flóknum
kenningum og þarfnast því meiri útskýringa
en nokkurt annað kvæði skáldsins, enda
greinilega ætlað lærðum áheyrendum.
í Ijóðinu ber skáldið saman fortíð og
samtíð. Kvæðið skiptist í tvo hluta. í fyrri
hlutanum yrkir skáldið um hinn dáðríka
tíma forfeðranna, en síðari hlutinn fjallar um
hinn dáðlausa samtíma, þar sem öllu fer
aftur og öll manndáð horfin.
Kvæðið mun ort skömmu eftir
erfðaeinveldishyllinguna í Kópavogi 1662,
þar sem Hallgrímur var sjálfur viðstaddur
og illa horfði með framtíð þjóðarinnar.
Greinarhöfundur vill geta þess, að veturinn
1960-'61 sat hann í tímum í Aldarhætti
í Kennaraskóla fslands hjá Freysteini
Gunnarssyni skólastjóra, sem eru
ógleymanlegir.
Ftímur Hallgríms
Hallgrímur var rímnaskáld, orti þrjá rímna-
flokka á yngri árum, að talið er, og eru
sýnishorn af þeim öllum í þókinni. Króka-
Refs rímur byggir hann á Króka-Refs sögu,
einni af fslendingasögunum. Gaman er að
geta þess, að í tengslum við rímur þessar
hefur varðveist eina vísa Hallgríms, þar
sem hann lýsir útliti sínu, hin þekkta vísa:
„Sá sem orti rímur af Ref/ reiknast
jafnan glaður,/ með svartar brýn og sívalt
nef,/ svo er hann uppmálaður. “
Þessi sjálfslýsing hefur í rauninni mótað
þá mynd af Hallgrími, sem landsmenn
þekkja, sem talin er vera gerða eftir
málverki sr. Hjalta Þorsteinssonar í Vatns-
firði. Hallgrímur mun hafa verið stór maður
vexti, dökkur á brún og brá og líklega
fremur óliðlega vaxinn, enda fékk hann
viðurnefnið Langi busi (Den lange Sinke)
á fyrsta vetri dvalar sinnar í Frúarskóla í
Kaupmannahöfn, ef marka má það sem
segir í ævisögu Hallgríms eftir sr. Vigfús
Jónsson í Hítardal.
Hallgrímur finnur sér víða yrkisefni
í kvæðinu „Oft er ís lestur,“ sem líka ber
heitið Samhendur eða Gaman og alvara,
yrkir hann á sérstakan hátt um fjölmargt,
er tengist daglegu lífi. Hann yrkir líka um
veðurfarið, matinn (fiskinn), vín og tóbak.
Þekkt er kvæði hans, Ölerindi: „Nú er ég
glaður á góðri stund,“ þar sem hann engu
að síður varar við óhófi.
Hann yrkir Leirkarlsvísur, þar sem hann
líkir skyldleika sínum við skeggkarl, þ. e.
drykkjarkrús með mynd af mannshöfði
og segir, að báðum sé hætt við byltum og
broti, enda beggja efni leir.
Sá er þó munur á, að hann á von
á „aftur heill að verða,“ þótt brotni, en
skeggkarlinn ekki, og vísar þar til yfirfærðrar
(allegoriskrar) merkingar, að í trúnni á
maðurinn ætíð vonina um fyrirgefningu
syndanna og eilíf líf, þótt hann falli.
Hallgrímur gleymir ekki heldur börn-
unum í kveðskap sínum. Flestir þekkja
Heilræðavísur hans, Ungum er það allra
best, sem mörg fermingarbörn læra. Þær
eru eitt af hinum sígildu verkum skáldsins.
Leppalúðakvæði hans, Þegi þið, börn
mín, eins konar gamankvæði, má flokka
sem barnagælu.
Kvæðið, sem er langt, segir frá því, er
Leppalúði (ekki Grýla) kemur í heimsókn til
Hallgríms og falar börn hans til að setja í
poka sinn. Segir hann börnin vera óþekk
og telur upp ýmislegt, sem þau hafa gert
af sér, en faðirinn reynir að taka málstað
þeirra.
í kvæðinu koma fyrir nöfnin á börnum
Hallgríms, Steinunn, Eyjólfurog litli Gvöndur
(Guðmundur), sem nær aldrei kemur fyrir
í Ijóðum hans. Að lokum verður honum
og börnunum til bjargar, að hann kemst
í prestsskrúðann og flýr þá Leppalúði af
hólmi.
Guðræknis- og íhugunarrit
Af guðræknisritum Hallgríms í lausu máli,
sem lítillega hefur verið á minnst, eru tvö
þekktust:
Sjö guðrækilegar umþenkingar eður
Eintal kristins manns við sjálfan sig
hvern dag í vikunni að kvöldi og morgni,
í raun 14 hugleiðingar alls, og Diarium
Christianum, hugleiðingar út frá 7 dögum
vikunnar, ein fyrir hvern dag. Eru sýnishorn
úr báðum í Hallgrímskveri. Ritin mun
Hallgrímur hafa samið, eftir að hann lauk
við Passíusálmana, enda auðsær skyldleiki
þar á milli.
Þetta eru íhugunarrit, þar sem lagt
er út af ákv. biblíutextum, en meginhluti
hverrar íhugunar í ávarpsformi, skáldið
beinir orðum sínum til sinnar eigin sálar líkt
og í Passíusálmunum, en endar ætíð með
bæn. Rit þessi voru bæði prentuð á Hólum
um 1680 og nutu mikilla vinsælda.
Aðeins ein ræða prestsins, sr. Hall-
gríms, hefur varðveist, og eru kaflar úr
henni í Hallgrímskveri.
Það er burtfararminning eða líkræða
eftir Árna Oddsson, sem Hallgrímur mun
hafa sent ættingjum hans eftir lát Árna,
sem bendir til, að hann hafi af einhverjum
ástæðum ekki getað verið viðstaddur
útförina.
Ræðan er mikilvæg heimild um kenni-
manninn og ræðustíl hans. Árni Oddsson
var lögmaður sunnan- og austanlands á
íslandi, sonur Odds Einarssonar, Skálholts-
biskups, og afi hans sr. Einar Sigurðsson,
sálmaskáld í Heydölum. Árni bjó á Leirá í
bjarmi | desemlx*r 2016 | 55