Lögmannablaðið - 2021, Blaðsíða 25

LÖGMANNABLAÐIÐ TBL 04/21 25
mannréttindadómstólnum. Hér verður hins vegar að leggja
áherslu á það að þessar stofnanir meta aðeins hvort íslensk
réttarregla eða beiting hennar í réttarframkvæmd hér á landi
sé efnislega í andstöðu við reglur mannréttindasáttmálans í
ákveðnu tilviki. Ef svo er talið kveður ráðherranefndin eða
mannréttindadómstóllinn á um það eitt að ríkið hafi brotið
gegn skyldum sínum samkvæmt sáttmálanum og ákveður
eftir atvikum hæfilegar skaðabætur handa þeim sem slíkt
brot hefur bitnað á. Þessar stofnanir endurskoða á hinn
bóginn ekki efnislega niðurstöðu máls fyrir innlendum
dómstóli og úrlausnir þeirra hnekkja í engu gildi íslenskrar
dómsúrlausnar, jafnvel þótt komist sé að þeirri niðurstöðu
að ríkið hafi brotið gegn mannréttindasáttmálanum. Með
öðrum orðum eru þetta þannig ekki áfrýjunardómstig fyrir
innlenda dómsúrlausn, heldur aðeins alþjóðastofnanir
sem leysa úr því hvort ríkið hafi vanefnt skyldu sína að
þjóðarétti. Þessar stofnanir hafa enn síður vald til að ógilda
eða raska á annan hátt ákvæðum íslenskra laga, en niðurstaða
ráðherranefndarinnar eða mannréttindadómstólsins um að
íslenskt lagaákvæði samrýmist ekki mannréttindasáttmálanum
bakar hins vegar ríkinu skyldu að þjóðarétti til að hlutast til
um að breyta því.“
Af þessu virðist mega ráða að, hvað sem líður orðalagi
ákvæðisins, að það eigi aðeins við um úrlausnir dómstólsins
í íslenskum málum. Með þeirri skýringu mælir einnig að í 1.
gr. laganna er kveðið á um lagagildi mannréttindasáttmálans
og þar með talið 46. gr. hans. Þannig lögfestir 1. gr. laganna
m.a. þetta tiltekna ákvæði sáttmálans en þar heitir Ísland
því að hlíta endanlegum dómi dómstólsins í hverju því
máli sem það á aðild að. Stofnanir Evrópuráðsins hafa
lengi litið svo á og líta enn svo á að í þessu felist ekki að
innlend lög eða dómar innlendra dómstóla falli úr gildi
þótt mannréttindadómstóllinn kveði upp dóm um brot
gegn sáttmálanum. Hins vegar sé ríki skylt að þjóðarrétti
að gera allar þær ráðstafanir sem nauðsynlegar eru til að
rétta hlut þess sem fyrir brotinu varð. Af atvikum ráðist
síðan hverjar þær eru.
Af þessu öllu virðist mega álykta að 2. gr. feli í sér sérstaka
áréttingu á þessu. Þær skyldur sem falla á Ísland í málum
sem það á aðild að séu þjóðréttarlegs eðlis í þeim skilningi
að dómar mannréttindadómstólsins geti aldrei sjálfkrafa
fellt úr gildi innlend lög eða dóma innlendra dómstóla. Af
þessu myndi leiða að inntak 2. gr. væri ekki jafnvíðtækt og
virst gæti við fyrstu sýn. Ákvæðið feli þannig í sér áréttingu
hefðbundinna sjónarmiða sem felast í 46. gr. sáttmálans
um bindandi gildi úrlausna mannréttindadómstólsins.
Ákvæðið feli hins vegar ekki í sér leiðsögn um hvernig
innlendir dómstólar eigi að meta fordæmisgildi úrlausna
dómstólsins t.d. í málum annarra ríkja.
Í athugasemdum frumvarpsins er vissulega vikið að því hvert
gildi slíkar úrlausnir hefðu eftir lögfestingu sáttmálans.
Þannig segir í kafla um „áhrif lögfestingar á lagaframkvæmd“
að með lögfestingu sáttmálans sé einvörðungu verið að
lögfesta orð sáttmálans en ekki fordæmi dómstólsins um
skýringu hans. Hins vegar mætti búast við að innlendir
dómstólar myndu hafa slík fordæmi „til leiðsagnar“ og
slíkt var sagt „alvanalegt“ m.a. í dómum Hæstaréttar um
mannréttindasáttmálann fyrir lögfestingu hans. Búast mætti
við þessu þótt sjálfstæði innlendra dómstóla væri óskert og
þeir væru óbundnir af þessum fordæmum.
Þessar athugasemdir gefa til kynna að fyrirvari 2. gr. laganna
takmarki ekki heimildir innlendra dómstóla til þess að
draga víðtækar ályktanir um fordæmisgildi af úrlausnum
mannréttindadómstólsins í miklum vafamálum. Þannig
tiltóku athugasemdirnar í tengslum við þetta:
„Í þriðja lagi má loks benda á það í tengslum við síðastnefnt
atriði að það yrði á valdi íslenskra dómstóla og stjórnvalda
að skýra ákvæði mannréttindasáttmálans sjálfstætt ef
frumvarpið yrði að lögum, þar á meðal þau ákvæði sem
ekki væri að finna fordæmi um frá mannréttindanefndinni
eða mannréttindadómstólnum, og beita þeim við úrlausn
mála. Í því sambandi er þó varla að vænta að úrlausnir um
mikilvæg atriði verði byggðar í ríkum mæli á skýringum sem
eiga sér ekki einhverja fyrirmynd eða bakhjarl í fræðilegri
umfjöllun um ákvæði sáttmálans þótt íslenskum dómstólum
og stjórnvöldum væri það vissulega heimilt.“
Lög nr. 62/1994 byggja þannig á þeirri forsendu að
innlendir dómstólar hafi óheftar heimildir til að styðjast
við eða hafna úrlausnum mannréttindadómstólsins sem
fordæmum, en að þeir skuli alla jafnan hafa þær til
leiðsagnar. Lögin byggja síðan að auki á þeirri forsendu
að síðari löggjafarþróun gæti hæglega leitt til þess að
innlendum dómstólum yrði skylt að styðja úrlausnir sínar
við fordæmi mannréttindadómstólsins. Þannig sagði í
athugasemdum með frumvarpinu að t.d. unnt væri að styðja
við markmið frumvarpsins um samræmi milli innlends
réttar og reglna mannréttindasáttmálans með því „að veita
þessum reglum stöðu stjórnskipunarlaga.“
Með þessu virðist því löggjafinn hafa gefið upp boltann
á stjórnarskrárgjafann um að gera ráðstafanir til að
tryggja enn betur að reglum sáttmálans yrði fylgt. Þessu