Fréttablaðið - 10.12.2022, Blaðsíða 14

Fréttablaðið - 10.12.2022, Blaðsíða 14
Erlendir vísindamenn hafa gert tölvulíkan af andliti ungrar íslenskrar konu sem lést úr sárasótt. Prófessorinn sem gróf hana upp segist muna vel eftir henni. Andlit íslenskrar konu frá sextándu öld hefur verið tölvuteiknað út frá höfuðkúpu hennar í nýrri brasil- ískri og ástralskri mannfræðirann- sókn. Beinagrind konunnar fannst í fornleifauppgreftri í Skriðuklaustri í Fljótsdalshreppi fyrir meira en áratug síðan. Konan var illa haldin af sárasótt og vannæringu og lést að öllum líkindum innan við þrítugt. „Ég man vel eftir þessari beina- grind. Þetta er mjög svæsið dæmi um sárasótt og það kemur mér ekki á óvart að það hafi orðið fyrir valinu í þessari rannsókn,“ segir Steinunn Kristjánsdóttir, prófessor í fornleifafræði við Háskóla Íslands, sem stýrði uppgreftrinum á Skriðu- klaustri árin 2000 til 2012. Í kirkju- garðinum við klaustrið fundust tæplega 300 beinagrindur frá mjög afmörkuðu tímabili sem varpað hafa ljósi á heilsufar og lifnaðar- hætti fólks. 19 beinagrindur báru mörk sárasóttar. „Beinin eru lifandi vefur og þau verða fyrir áhrifum af mat og öðru líkt og aðrir vefir líkamans,“ segir Steinunn. „Ég komst að því á Skriðuklaustri að það er hægt að sjá lífssögu fólks í gegnum beinagrind- urnar.“ Það var hinn brasilíski Cicero Moraes sem gerði tölvulíkanið af konunni. Neðri kjálkann vantaði en hægt var að teikna hann út frá tanngarðinum í efri kjálka. Auk Moraes unnu ástralskir mannfræð- ingar rannsóknina, sem fjallar um sárasótt og áhrif hennar á fólk fyrir tíma pensillíns. „Það er erfitt að segja hvað dró konuna til dauða út frá höfuðkúp- unni einni saman,“ sagði Moraes, í samtali við vefritið Live Science. „En sárasótt olli henni miklum vandamálum.“ Vannærð með gigt Talið er að þessi kona, sem ekki er vitað hver var, hafi látist á milli 25 og 30 ára aldurs. Sárasóttin olli miklum skaða á höfuðkúpunni og hefur gert það á holdinu og húðinni einnig. Rannsóknir á beinagrind konunnar hafa sýnt að hún hefur þjáðst af mikilli gigt og vannær- ingu. Allt bendir til þess að líf kon- unnar hafi ekki verið gott. „Þetta er alveg skelfilegur sjúkdómur,“ segir Steinunn. Einnig að sárasóttar- sjúklingar hafi oft verið dánir áður en sjúkdómurinn fékk að ganga svona langt. „Sú vannæring sem sést í beinum hennar gæti stafað af sjúkdómnum því allt bendir til þess að fæði hafi verið nægt á Skriðuklaustri.“ Græn- meti var ræktað við klaustrið og dýrabein hafa verið grafin upp sem benda til að þar hafi verið borðaðir matarmestu bitarnir. Því er alls óvíst að fátækt hafi valdið vannær- ingu konunnar. Lítið er vitað um konuna fyrir utan þetta. Gerðar hafa verið ísó- tópagreiningar á beinagrindunum sem leiða í ljós að f lestar eru af Íslendingum og f lestar fólki sem kom frá Austurlandi. Yngsti fjórtán ára Sárasótt er kynsjúkdómur en getur einnig verið meðfæddur. Yngsti sárasóttarsjúklingurinn sem fannst á Skriðuklaustri dó 14 ára gamall. Baktería sem kallast treponema pallidum veldur sárasótt og er í dag hægt að lækna sjúkdóminn með sýklalyfjum. Áður fyrr var þeim ekki til að dreifa og því gat sjúk- dómurinn valdið miklum skaða. Fólk gat fengið hjartabilun, lömun, geðveiki og látist af sjúkdómnum, og getur enn, ef hann er ekki með- höndlaður. Sárasótt var stundum kölluð hefnd Montezuma, Azteka-keisar- ans sem Spánverjar hittu fyrir í nýja heiminum við landafundina. Breiddist sárasótt út um Evrópu í lok fimmtándu og í upphafi sex- tándu aldar. Í meira en þrjú hundruð ár var sárasóttin ein helsta heilbrigðis- ógnin sem til var og þar sem hún er Þetta er alveg skelfi- legur sjúkdómur. Steinunn Krist- jánsdóttir, prófessor í forn- leifafræði við Háskóla Íslands Fólk oft dáið áður en sjúkdómurinn gekk svona langt Sárasóttin olli miklum skaða á beinum, holdi og húð konunnar. Frá uppgreftrinum á Skriðuklaustri. MYND/PÉTUR SÖRENSON Kristinn Haukur Guðnason kristinnhaukur @frettabladid.is kynsjúkdómur fylgdi henni einnig mikil skömm. „Lengi var talið að sárasótt hefði ekki borist til Íslands fyrr en löngu seinna,“ segir Steinunn. Talið hafi verið að sárasótt hefði verið ruglað saman við holdsveiki í heimildum. En útbreiðsla holdsveiki var lítil á þessum tíma og beinagrindurnar á Skriðuklaustri segja sína sögu. „Þessi tilfelli eyðileggja goðsögnina um að Ísland hafi verið einangrað. Ísland hefur aldrei verið einangrað því hafið býr til tengingar,“ segir hún. Engin ástæða sé fyrir því að sárasótt ætti ekki að breiðast út hér á landi eins og annars staðar. Lassi og kvikasilfrið Til eru heimildir um þýskan bart- skera, það er lækni, sem Ögmundur Pálsson Skálholtsbiskup réð til landsins til þess að sinna sárasótt- arsjúklingum. Hét hann Lazarus Matheusson, kallaður Skáneyjar- Lassi, því Ögmundur lofaði honum jörðinni Skáney í Reykholtsdal í Borgarfirði, læknaði hann eitt hundrað sárasóttarsjúklinga. Lassi þessi notaði kvikasilfurs- smyrsl á sína sjúklinga. Kvikasilfur hefur einnig verið greint í beina- grindunum á Skriðuklaustri. En kvikasilfrið sjálft gat valdið skaða á sjúklingunum. Algengt var einnig að fólk reyndi að minnka einkenni sín með jurtum og smyrslum eða jafnvel heitum böðum. „Það virðist sem sjúkt fólk hafi leitað til Skriðuklausturs þar sem var til þekking til lækninga,“ segir Steinunn. Á Skriðuklaustri hafi verið rekið nokkurs konar sjúkra- hús en í beinagrindunum hafa fundist margs konar aðrir sjúkdóm- ar og fatlanir en sárasótt. Meðal annars berklar, Downs-heilkenni, lungnabólga og sullaveiki. „Skriðu- klaustur var stofnað undir lok 15. aldar þegar ein bylgja svarta dauða var að ganga yfir. Þörfin fyrir spít- ala var mjög mikil á þessum tíma,“ segir Steinunn. Klaustrið var stofnað árið 1493 og lokað við siðaskiptin hálfri öld síðar. Formlega átti að loka klaustr- inu árið 1541 en það starfaði á und- anþágu til ársins 1554. Ekki er víst að sambærileg þjón- usta við sjúka hafi verið til staðar í öllum landshlutum og var í Skriðu- klaustri. Einstakur gluggi Kirkjugarðurinn er einstakur gluggi fyrir vísindamenn að rannsaka. En oft er erfiðara að gera greiningar í kirkjugörðum þar sem grafið hefur verið í langan tíma, jafnvel 900 ár eins og á Þingeyrum í Húnaþingi, þar sem einnig var klaustur. „Það er alltaf að koma eitthvað nýtt í ljós í sambandi við þetta beinasafn,“ segir Steinunn um Skriðuklaustur. Hin nýja erlenda rannsókn sé til marks um það. Hún segir vandmeðfarið að búa til og birta myndir eins og af kon- unni með sárasóttina. Það verði að liggja rannsóknartilgangur að baki slíkri birtingu. „Þetta fólk hefur ekki neinn málsvara lengur nema okkur sem erum að grafa það upp. Mér finnst því að okkur beri að vernda það frá skrumskælingu,“ segir hún. n 12 Fréttir 10. desember 2022 LAUGARDAGURFRÉTTABLAÐIÐFRÉTTASKÝRING FRÉTTABLAÐIÐ 10. desember 2022 LAUGARDAGUR
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104

x

Fréttablaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Fréttablaðið
https://timarit.is/publication/108

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.