Fréttablaðið - 10.12.2022, Blaðsíða 14

Erlendir vísindamenn hafa
gert tölvulíkan af andliti
ungrar íslenskrar konu sem
lést úr sárasótt. Prófessorinn
sem gróf hana upp segist
muna vel eftir henni.
Andlit íslenskrar konu frá sextándu
öld hefur verið tölvuteiknað út frá
höfuðkúpu hennar í nýrri brasil-
ískri og ástralskri mannfræðirann-
sókn. Beinagrind konunnar fannst í
fornleifauppgreftri í Skriðuklaustri
í Fljótsdalshreppi fyrir meira en
áratug síðan. Konan var illa haldin
af sárasótt og vannæringu og lést að
öllum líkindum innan við þrítugt.
„Ég man vel eftir þessari beina-
grind. Þetta er mjög svæsið dæmi
um sárasótt og það kemur mér
ekki á óvart að það hafi orðið fyrir
valinu í þessari rannsókn,“ segir
Steinunn Kristjánsdóttir, prófessor
í fornleifafræði við Háskóla Íslands,
sem stýrði uppgreftrinum á Skriðu-
klaustri árin 2000 til 2012. Í kirkju-
garðinum við klaustrið fundust
tæplega 300 beinagrindur frá mjög
afmörkuðu tímabili sem varpað
hafa ljósi á heilsufar og lifnaðar-
hætti fólks. 19 beinagrindur báru
mörk sárasóttar.
„Beinin eru lifandi vefur og
þau verða fyrir áhrifum af mat og
öðru líkt og aðrir vefir líkamans,“
segir Steinunn. „Ég komst að því á
Skriðuklaustri að það er hægt að sjá
lífssögu fólks í gegnum beinagrind-
urnar.“
Það var hinn brasilíski Cicero
Moraes sem gerði tölvulíkanið af
konunni. Neðri kjálkann vantaði
en hægt var að teikna hann út frá
tanngarðinum í efri kjálka. Auk
Moraes unnu ástralskir mannfræð-
ingar rannsóknina, sem fjallar um
sárasótt og áhrif hennar á fólk fyrir
tíma pensillíns.
„Það er erfitt að segja hvað dró
konuna til dauða út frá höfuðkúp-
unni einni saman,“ sagði Moraes,
í samtali við vefritið Live Science.
„En sárasótt olli henni miklum
vandamálum.“
Vannærð með gigt
Talið er að þessi kona, sem ekki
er vitað hver var, hafi látist á milli
25 og 30 ára aldurs. Sárasóttin olli
miklum skaða á höfuðkúpunni og
hefur gert það á holdinu og húðinni
einnig. Rannsóknir á beinagrind
konunnar hafa sýnt að hún hefur
þjáðst af mikilli gigt og vannær-
ingu.
Allt bendir til þess að líf kon-
unnar hafi ekki verið gott. „Þetta er
alveg skelfilegur sjúkdómur,“ segir
Steinunn. Einnig að sárasóttar-
sjúklingar hafi oft verið dánir áður
en sjúkdómurinn fékk að ganga
svona langt.
„Sú vannæring sem sést í beinum
hennar gæti stafað af sjúkdómnum
því allt bendir til þess að fæði hafi
verið nægt á Skriðuklaustri.“ Græn-
meti var ræktað við klaustrið og
dýrabein hafa verið grafin upp sem
benda til að þar hafi verið borðaðir
matarmestu bitarnir. Því er alls
óvíst að fátækt hafi valdið vannær-
ingu konunnar.
Lítið er vitað um konuna fyrir
utan þetta. Gerðar hafa verið ísó-
tópagreiningar á beinagrindunum
sem leiða í ljós að f lestar eru af
Íslendingum og f lestar fólki sem
kom frá Austurlandi.
Yngsti fjórtán ára
Sárasótt er kynsjúkdómur en getur
einnig verið meðfæddur. Yngsti
sárasóttarsjúklingurinn sem fannst
á Skriðuklaustri dó 14 ára gamall.
Baktería sem kallast treponema
pallidum veldur sárasótt og er í dag
hægt að lækna sjúkdóminn með
sýklalyfjum. Áður fyrr var þeim
ekki til að dreifa og því gat sjúk-
dómurinn valdið miklum skaða.
Fólk gat fengið hjartabilun, lömun,
geðveiki og látist af sjúkdómnum,
og getur enn, ef hann er ekki með-
höndlaður.
Sárasótt var stundum kölluð
hefnd Montezuma, Azteka-keisar-
ans sem Spánverjar hittu fyrir í
nýja heiminum við landafundina.
Breiddist sárasótt út um Evrópu
í lok fimmtándu og í upphafi sex-
tándu aldar.
Í meira en þrjú hundruð ár var
sárasóttin ein helsta heilbrigðis-
ógnin sem til var og þar sem hún er
Þetta er alveg skelfi-
legur sjúkdómur.
Steinunn Krist-
jánsdóttir,
prófessor í forn-
leifafræði við
Háskóla Íslands
Fólk oft dáið áður
en sjúkdómurinn
gekk svona langt
Sárasóttin olli miklum skaða á beinum, holdi og húð konunnar.
Frá uppgreftrinum á Skriðuklaustri. MYND/PÉTUR SÖRENSON
Kristinn Haukur
Guðnason
kristinnhaukur
@frettabladid.is
kynsjúkdómur fylgdi henni einnig
mikil skömm.
„Lengi var talið að sárasótt hefði
ekki borist til Íslands fyrr en löngu
seinna,“ segir Steinunn. Talið hafi
verið að sárasótt hefði verið ruglað
saman við holdsveiki í heimildum.
En útbreiðsla holdsveiki var lítil á
þessum tíma og beinagrindurnar
á Skriðuklaustri segja sína sögu.
„Þessi tilfelli eyðileggja goðsögnina
um að Ísland hafi verið einangrað.
Ísland hefur aldrei verið einangrað
því hafið býr til tengingar,“ segir
hún. Engin ástæða sé fyrir því að
sárasótt ætti ekki að breiðast út hér
á landi eins og annars staðar.
Lassi og kvikasilfrið
Til eru heimildir um þýskan bart-
skera, það er lækni, sem Ögmundur
Pálsson Skálholtsbiskup réð til
landsins til þess að sinna sárasótt-
arsjúklingum. Hét hann Lazarus
Matheusson, kallaður Skáneyjar-
Lassi, því Ögmundur lofaði honum
jörðinni Skáney í Reykholtsdal
í Borgarfirði, læknaði hann eitt
hundrað sárasóttarsjúklinga.
Lassi þessi notaði kvikasilfurs-
smyrsl á sína sjúklinga. Kvikasilfur
hefur einnig verið greint í beina-
grindunum á Skriðuklaustri. En
kvikasilfrið sjálft gat valdið skaða
á sjúklingunum. Algengt var einnig
að fólk reyndi að minnka einkenni
sín með jurtum og smyrslum eða
jafnvel heitum böðum.
„Það virðist sem sjúkt fólk hafi
leitað til Skriðuklausturs þar sem
var til þekking til lækninga,“ segir
Steinunn. Á Skriðuklaustri hafi
verið rekið nokkurs konar sjúkra-
hús en í beinagrindunum hafa
fundist margs konar aðrir sjúkdóm-
ar og fatlanir en sárasótt. Meðal
annars berklar, Downs-heilkenni,
lungnabólga og sullaveiki. „Skriðu-
klaustur var stofnað undir lok 15.
aldar þegar ein bylgja svarta dauða
var að ganga yfir. Þörfin fyrir spít-
ala var mjög mikil á þessum tíma,“
segir Steinunn.
Klaustrið var stofnað árið 1493
og lokað við siðaskiptin hálfri öld
síðar. Formlega átti að loka klaustr-
inu árið 1541 en það starfaði á und-
anþágu til ársins 1554.
Ekki er víst að sambærileg þjón-
usta við sjúka hafi verið til staðar í
öllum landshlutum og var í Skriðu-
klaustri.
Einstakur gluggi
Kirkjugarðurinn er einstakur gluggi
fyrir vísindamenn að rannsaka. En
oft er erfiðara að gera greiningar í
kirkjugörðum þar sem grafið hefur
verið í langan tíma, jafnvel 900 ár
eins og á Þingeyrum í Húnaþingi,
þar sem einnig var klaustur.
„Það er alltaf að koma eitthvað
nýtt í ljós í sambandi við þetta
beinasafn,“ segir Steinunn um
Skriðuklaustur. Hin nýja erlenda
rannsókn sé til marks um það.
Hún segir vandmeðfarið að búa
til og birta myndir eins og af kon-
unni með sárasóttina. Það verði
að liggja rannsóknartilgangur að
baki slíkri birtingu. „Þetta fólk
hefur ekki neinn málsvara lengur
nema okkur sem erum að grafa það
upp. Mér finnst því að okkur beri
að vernda það frá skrumskælingu,“
segir hún. n
12 Fréttir 10. desember 2022 LAUGARDAGURFRÉTTABLAÐIÐFRÉTTASKÝRING FRÉTTABLAÐIÐ 10. desember 2022 LAUGARDAGUR