Fréttablaðið - 07.03.2023, Blaðsíða 19

Börn bera enga ábyrgð
á stöðu sinni, þau
fæðast inn í aðstæður
sem þau ráða engu um.
Kraftur
Neytenda-
sam-
takanna
hefur í
hartnær 70
ár spornað
gegn yfir-
burða-
stöðu
valdhafa,
sérhags-
munahópa
og fyrir-
tækja.
„Neyslan er lokatakmark allrar
framleiðslu,“ sagði Sveinn Ásgeirs-
son í útvarpserindi sínu þann 21.
október 1952, fyrir rúmum 70 árum,
erindi sem átti eftir að leggja grunn-
inn að stofnun Neytendasamtak-
anna hálfu ári síðar. Í erindinu vakti
Sveinn, sem varð fyrsti formaður
samtakanna, athygli á því alvarlega
jafnvægisleysi milli framleiðenda
annars vegar, sem eru fáir og sterkir,
og neytenda hins vegar, sem eru fjöl-
margir og dreifðir.
Neytendasamtökin hafa barist
fyrir hagsmunum neytenda í hart-
nær 70 ár og oft haft erindi sem erf-
iði. Á fyrsta starfsárinu, 1953, kom
upp svokallað „Hvile vask mál“, en
Hvile vask var þvottaefni sem sagt
var mun betra en önnur. Samtökin
mótmæltu þeim staðhæfingum og
höfðaði innflytjandinn mál gegn
samtökunum í kjölfarið. Neyt-
endasamtökin töpuðu málinu í
undirrétti, en unnu fyrir Hæsta-
rétti. Þvottaefnið hvarf fljótlega af
markaði í kjölfarið.
Neytendasamtökin hafa í gegnum
tíðina bent á ýmislegt sem betur
mætti fara í landbúnaðarkerfinu,
svo sem ofurtolla og innflutnings-
bann. Einhver muna vísast eftir
stóra kartöflumálinu, hvar Neyt-
endasamtökin börðust árum saman
gegn ríkisrekinni einokunarverslun
sem seldi óætar kartöflur og flokk-
aði jafnvel sem fyrsta flokks. Stein-
inn tók úr árið 1984 þegar sýktar og
óætar kartöflur voru fluttar inn. Á
einungis þremur dögum skrifuðu
20 þúsund manns nöfn sín á undir-
skriftalista og kröfðust þess að inn-
flutningur á kartöflum og grænmeti
yrði gefinn frjáls. Í framhaldinu var
svo einokun á innflutningi lögð af og
Grænmetisverslun landbúnaðarins
lögð niður.
Um svipað leyti komst upp um
að framleiðendur hentu tómötum
í stórum stíl á haugana til að halda
uppi verði. Neytendasamtökin mót-
mæltu harðlega og lögðu áherslu á
að verð yrði frekar lækkað og þann-
ig hvatt til aukinnar neyslu. Fram-
leiðendur féllust á að reyna þetta og
jókst salan mikið í kjölfarið, til góða
fyrir alla.
Upp komst um áralangt sam-
ráð olíufélaganna í lok árs 2001.
Höfðuðu Neytendasamtökin próf-
mál vegna tjóns sem samráðið olli
og vannst það fyrir báðum dóm-
stigum. Í kjölfar þessa var svo gert
samkomulag við olíufélögin um að
þau myndu með sama hætti bæta
öðrum sem orðið höfðu fyrir tjóni
og lagt fram kvittanir til Neytenda-
samtakanna.
Árið 2016 átti að hefja gjaldtöku
fyrir notkun á rafrænum skil-
ríkjum, sem hafði verið notendum
að kostnaðarlausu. Það var ekki síst
fyrir baráttu Neytendasamtakanna
að algerlega var hætt við þær hug-
myndir.
Meðal stærstu verkefna samtak-
anna um þessar mundir má nefna
Vaxtamálið, en árið 2019 sendu
samtökin fyrirspurnir til bank-
anna um vaxtaákvarðanir lána
með breytilegum vöxtum. Svörin
þóttu ófullnægjandi og báru með
sér að vaxtaákvæði lánasamninga
og vaxtaákvarðanir gengju bein-
línis í berhögg við lög. Í framhald-
inu ákváðu samtökin að stefna
bönkunum og skráðu um 2.000
lántakar sig til leiks. Bönkunum
þremur voru birtar samtals sex
stefnur í desem ber 2021 og málin
tekin fyrir í héraðsdómi á vormán-
uðum 2021 þar sem óskað var ráð-
gefandi álits EFTA-dómstólsins á
túlkun lagaákvæða, enda byggja
þau á Evróputilskipun. Málf lutn-
ingur fyrir dómstólnum fer fram
23. mars næstkomandi. Þegar álit
dómsins liggur fyrir halda málin
áfram sinn gang í dómskerfinu hér
og líklega þurfa málin að fara fyrir
Hæstarétt til að fá endanlega niður-
stöðu í þeim. Hægt er að fylgjast
með framgangi málsins og fá nánari
upplýsingar á www.vaxtamalid.is
Neytendasamtökin láta sig staf-
ræna neytendavernd varða og eitt
stórverkefna samtakanna, í alþjóð-
legu samstarfi, er baráttan gegn
njósnahagkerfinu. Gífurlegu magni
upplýsinga er safnað um okkur, það
flokkað og tengt saman með og án
samþykkis okkar; um hvað okkur
líkar, hvað við kaupum, andlega og
líkamlega heilsu okkar, kynhneigð,
staðsetningu, stjórnmálaskoðanir
og svo má lengi telja. Létu Neyt-
endasamtökin gera myndband til
að vekja athygli á umfangi njósn-
anna. Það, ásamt upplýsingum um
hvað er til ráða, má finna á www.
ns.is/kettir.
Í útvarpserindinu sem minnst
var á í upphaf i rekur Sveinn
Ásgeirsson, aðalhvatamaður og
fyrsti formaður Neytendasam-
takanna, helsta vanda sem neyt-
endur þess tíma stóðu frammi
fyrir og lýkur síðan máli sínu á
eftirfarandi: „Hið eina sem dugar
eru máttug neytendasamtök, borin
uppi af þeim, sem verst eru leikin af
ríkjandi viðskiptaháttum, og fylgja
kröfum sínum um gagnkvæmt tillit
fast eftir, – eins fast og þörf gerist.“
Kraftur Neytendasamtakanna
hefur í hartnær 70 ár spornað gegn
yfirburðastöðu valdhafa, sérhags-
munahópa og fyrirtækja. Neyt-
endasamtökin eru frjáls félaga-
samtök sem reiða sig á árgjöld
félagsmanna. Því f leiri félagsmenn,
þeim mun öf lugri Neytendasam-
tök.
Láttu þig varða, vertu með. n
Samtök sem breyta samfélagi
Breki Karlsson
formaður Neyt-
endasamtakanna
Flestir þekkja þessi f leygu orð
Martin Luther King úr ræðu sem
hann hélt árið 1963. Draumur hans
var sá að þjóð hans myndi átta sig á
því einn dag að allir væru skapaðir
jafnir. Hann barðist fyrir réttlæti,
fyrir mannréttindum svartra og
gegn fátækt. Hann átti draum sem
ekki hefur enn ræst.
Lítil börn á Íslandi eiga sér líka
drauma. Þau eiga sér f lest drauma
um gott líf, falleg gull, ævintýri
og kærleika. Sem betur fer rætast
draumar margra ef ekki f lestra.
Sum börn hafa þó enga mögu-
leika á að láta drauma sína rætast
og þora jafnvel ekki að eiga sér
drauma. Þetta eru ekki síst börnin
sem alast upp við fátækt. Það eru
um 10.000 börn á Íslandi eða 13,1%
íslenskra barna. Þetta kemur fram
í nýrri skýrslu Evrópuhóps Barna-
heilla – Save the Children, TRYGGJ-
UM FRAMTÍÐ BARNA: Hvernig
Covid 19, aukin framfærslubyrði
og loftslagsbreytingar hafa áhrif á
börn sem alast upp í fátækt og hvað
ríkisstjórnir í Evrópu þurfa að gera.
Þar kemur einnig fram að árið
2021 áttu tæplega eitt af hverjum
f jórum íslenskum heimilum á
Íslandi í erfiðleikum með að standa
straum af daglegum útgjöldum og
ná endum saman. Rúmlega helm-
ingur þeirra heimila voru heimili
einstæðra foreldra og 16,1% heimil-
anna voru heimili tveggja eða f leiri
fullorðinna og barna. Meiri líkur
eru að börn sem búa utan höfuð-
borgarsvæðisins búi við fátækt eða
um 15,8% þeirra. Eitt af hverjum
fimm börnum sem búa í leiguhús-
næði eiga á hættu að búa við fátækt
og 8,2% þeirra búa við skort. Vís-
bendingar eru um að fátækt meðal
barna á Íslandi sé frekar að aukast
þar sem 12,7% barna áttu á hættu
að búa við fátækt og félagslega ein-
angrun árið á undan.
Börn bera enga ábyrgð á stöðu
sinni, þau fæðast inn í aðstæður
sem þau ráða engu um. Á Íslandi er
framfærslubyrði barnafjölskyldna
mun meiri en annarra fjölskyldna
og stuðningur til að jafna stöðu
barna ekki nægur. Börn sem búa
hjá einstæðu foreldri eða í barn-
mörgum fjölskyldum eru sam-
kvæmt skýrslunni í mestri hættu
á að búa við fátækt eða félagslega
einangrun.
Upprætum barnafátækt með
hraði. Við getum það og eigum að
gera það, því öll börn eiga rétt á að
eiga drauma sem geta ræst. n
Ég á mér draum
Margrét Júlía
Rafnsdóttir
verkefnastjóri inn-
lendra verkefna
hjá Barnaheillum –
Save the Children
á Íslandi 
FrÉttablaðið skoðun 157. marS 2023
ÞRIðJuDAGuR