Arkitektúr og skipulag - 01.12.1989, Síða 59

SKIPULAG ÞÉTTBÝLIS -
FRELSI EÐA FJÖTRAR
Stórstígar framfarir. Síðastliðna hálfa öld höfum við
skipulagt, byggt eða endurbyggt svo til allt þéttbýli á
íslandi. Fáar, ef nokkrar þjóðir í hinum vestræna heimi
hafa verið jafn mikilvirkar á þessu sviði. Það er þvi ekki
úr vegi að við stöldrum við, lítum yíir þá byggð sem hefur
risið og veltum þvi fyrir okkur hvemig til hafi tekist.
Ekki verður um það deilt að á þessu tímabili hefur okkur
tekist að lyfta Grettistaki hvað varðar tæknilega hlið
þessara mála. Langflest hús á íslandi em nú byggð úr
jámbentri steinsteypu, hituð með hitaveituvatni, með
tvöfalt gler í gluggum og vel einangmð.
Þekking í þessum málum er fíka orðin mun almennari en
áður var og við íslenskan byggingariðnað starfa nú
þúsundir manna sem hafa mjög mikla reynslu og
þekkingu.
Hvar eru meðalmennin? Sá hópur sem byggt er fyrir
hefur líka breyst. Þótt ennþá séu ef til vill til þær
„meðaltalsfjölskyldur" sem íbúðarhús vom skipulögð og
teiknuð fyrir fyrir 50 ámm, þá hefur nú komið til
sögunnar fólk með rýmri fjárráð og allt aðrar og miklu
fjölbreyttari þarfir og óskir en hægt er að komast að með
einfaldri samlagningu og deilingu á opinberri skrifstofu.
Þó skipuleggja opinberir aðilar ennþá íbúðarsvæði fýrir
svona fjölskyldur, þar sem eingöngu mega vera íbúðir.
Sama máli gegnir um svokölluð iðnaðarsvæði, sem
venjulega em lituð svört á skipulagsuppdráttum.
Samkvæmt skilgreiningu má engin önnur starfsemi vera
á þessum svæðum en iðnaður. Til allrar hamingju hefur
fólk víða ekki reynt að halda þessu til streitu þannig að
á þessum svæðum hefur sums staðar risið mjög
fjölbreytt þjónustu-, verslunar- og iðnaðarstarfsemi.
Einstöku íbúðir em líka til á þessum svæðum og fer vel
á því, enda vitum við af fenginni reynslu að mun minni
hætta er á innbrotum og gripdeildum á „blönduðum
svæðum,” þar sem fólk býr.
íbúðir og atvinna óháðari samgöngumiðstöðvum.
Með aukinni bifreiðaeign emm við ekki lengur jafn háð
þvi að vinna og búa nærri miðbæjum og
samgöngumiðstöðvum og áður var. í upplýsinga- og
þjónustusamfélagi framtíðarinnar verðum við ennþá
lausari við að búa og vinna nálægt þannig miðstöðvum.
Upplýsinga og þjónustufyrirtæki em líka mörg hver
algerlega mengunarlaus og geta þess vegna vel verið á
íbúðarsvæðum, eða í nánum tengslum við þau. Sama
máli gegnir um mörg atvinnusvæði.
Þótt mörgum finnist hugsanlega eitthvað að því að ala
upp böm í „iðnaðarhverfi" þá er engin ástæða fyrir okkur
að gera minni kröfur til umhverfisgæða á þannig
svæðum en á íbúðarsvæðum. Um 30% íslendinga búa
líka í bamlausri sambúð eða einir og margir þessara
aðila vilja gjaman búa nærri vinnustað, hvort sem það er
í „íbúðarhverfi” eða „iðnaðarhverfi.”
í stað svala kæmi mörgum miklu betur að fá eitt
herbergi til viðbótar.
56
ARKITEKTÚR OG SKIPULAG
Fjölbreyttustu og skemmtilegustu byggðina á íslandi er •
að fínna í gömlum bæjarhlutum.
Brejrtingar á mannfjölda. Mörg atriði hafa áhrif á eftir-
spum eftir íbúðarhúsnæði og atvinnuhúsnæði. Hér má
nefna fjölda nýrra fjölskyldna, breytingar á stærð
fjölskyldna, tekjur, fjölgun skilnaða, þróun atvinnulífs á
viðkomandi svæði og síðast en ekki síst fjölgun aldraðra.
Af öðmm atriðum, sem fólk vill nú leggja aukna áherslu
á, er að það eigi völ á húsnæði sem það hefur efni á og að
það sé laust við tímafrekt og kostnaðarsamt viðhald á
þessu húsnæði. - í upplýsingaþjóðfélagi nútímans er
tíminn aðalatriði.
Það sem hvað mest aðgreinir ungt fólk og það sem er nú
á miðjum aldri frá foreldmm sínum er að lífsstíll þess og
langanir em mun fjölbreyttari. Ungt fólk í dag leggur ekki
siður áherslu á lífsstíl heldur en eitthvert „þak yfir
höfuðið”. Margt fullorðið og aldrað fólk á lika í miklum
erfiðleikum við að finna húsnæði við sitt hæfi. Þetta fólk
vill nú í vaxandi mæli minnka við sig og fá litlar, vandaðar
íbúðir í góðu, grónu umhverfi. Oftar en ekki em þessar
íbúðir ekki til og erfitt að finna þeim stað án þess að fólk
þurfi að skipta um bæjarhverfi eða ffytja í annað
sveitarfélag.
Ein af ástæðunum fýrir þessu er sú að einhæft skipulag,
þar sem fáir embættismenn ráða, hefur stuðlað mjög að
einhæfni í gerð ibúðarhúsnæðis og umhverfismótun á
undanfömum ámm. í stað þess að fylgjast með þessum
breytingum og bregðast við þeim á jákvæðan hátt höfum
við, allt frá dögum iðnbyltingarinnar, haft okkur
leiðarljós að átrúnaði, sem í mörgum efnum virðast hafa
leitt okkur í umtalsverða villu. Af þeim má nefna
eftirfarandi:
Skipulags- og byggingarlöggjöfin Þessi löggjöfhefur að
mörgu leyti reynst vel, en er að öðm leyti engan veginn
í takt við þær breytingar sem hafa verið að eiga sér stað.
Gmndvöllurinn að skipulagslöggjöfinni var lagður á
dimmustu dögum iðnbyltingarinnar til þess að ráða bót
á ákveðnum vandamálum sem þá höfðu myndast
erlendis. Þessi vandamál hafa aldrei verið til staðar hér
á landi í neitt því líkum mæli og því ástæðulaust að
hengja sig í þannig erlent stjómunarfyrirkomulag sem
blátt áfram stuðlar að einhæfni á byggðasvæðum. Það er
talandi tákn að fjölbreyttustu og skemmtilegustu
byggðina á íslandi er að finna í gömlum bæjarhlutum
sem risu áður en sú hugmyndafræði, sem skipulagslögin
byggja á, fór að hafa áhrif. í byggingarlöggjöfinni er líka
að finna ákvæði sem vafasamt er að binda, eins og það að
ef hús em hærri en 2 hæðir skuli a.m.k. 4m2 veggsvalir
fylgja hverri íbúð. Mörgum þætti án efa betra að geta bætt
einu ibúðarherbergi við íbúðina hjá sér með lítið meiri
tilkostnaði, sem þá gæti t.d. verið vel loftræst með
rennigluggum eða frönskum gluggum. Við þurfum ekki
lengur svalir til að þurrka þvott eða geyma á matvæli.
Samræmi. Einn góður kunningi minn heldur þvi fram
að verri glæpir hafi verið framdir undir þessu formerki en
nokkm öðm í byggðu umhverfl. Hvað er þetta samræmi
- og hvers virði er það? Þýðir það að einn aðili, einn stíll,
eða ein hugmyndafræði skuli vera allsráðandi á ákveðnu
svæði? Hvað þá með alla þá sem hafa aðrar skoðanir,
óskir, þarflr, smekk og langanir? í stað þess að spyija
hvemig er auðveldast fýrir opinbera aðila að stjóma
byggingarmálum - er ekki rétt að spyrja - hvemig getum
við best komið til móts við allar þessar óskir? Er ekki rétt
að reyna að skilja þau atriði sem nauðsynlegt er að
stjóma, t.d. til þess að tiyggja öryggi íbúanna, ákveðna
þjónustu og mengunarlaust umhverfi, frá atriðum sem
eðlilegt og sjálfsagt er að fólk ráði sjálft í samvinnu við
sinn arkitekt, án þess að gengið sé á hlut annarra. Með
þessu móti fengjum við miklu fjölbreyttara og
skemmtilegra umhverfi og án efa yrðu líka fleiri ánægðir
með þau mannvirki sem þeir gætu þá fengið að reisa.
Stjómun ofan frá. Síðastliðin 50 ár hefur þeirrar
tilhneigingar mikið gætt hjá opinberum aðilum að vilja
stjóma staðsetningu, gerð, útliti og notkun bygginga -
jafnvel ofan í smæstu smáatriði. Hugsanlega var þetta
réttlætanlegt þegar fáir hönnuðir vom starfandi hér á
landi sem gátu leyst þessi mál svo vel færi, en sá tími er
nú löngu liðinn. Opinberir aðilar hafa enga möguleika til
þess að sjá fyrir og leysa öll vandamál sem snerta byggð,
einstök mannvirki og æskilega notkun þeirra. Þeir geta
hins vegar gegnt mikilvægu hlutverki við að leysa önnur
mikilvæg mál eins og að halda nauðsynlegri heildar-
yfirsýn og móta gmndvallarstefnu, sem einungis er á
færi þeirra.
Þessi afstaða hins opinbera hefur líka komið í veg fyrir að
fjölmargir einstaklingar, hönnuðir og byggingaraðilar
gætu komið sínum hugmyndum og óskum á framfæri og
hamlað gegn mun Ijölbreyttara og æskilegra umhverfi.
Niðurlag. Það er orðið löngu tímabært að skilið verði á
milli aðalatriða og aukaatriða í skipulagsmálum á
íslandi. Ef opinberir aðilar láta sér nægja að taka á
nauðsynlegum grundvallaratriðum þessara mála er ef til
vill von til þess að þeir geti þá haft þau í lagi. Ríki og ríkis-
stofnanir eiga að láta sér nægja að fást við stefnumótun
og rannsóknir á grundvallaratriðum þessara mála.
Einstök sveitarfélög og samtök þeirra eiga að fá öll
verkefni á þessu sviði, sem þau geta valdið, og einstak-
lingar og fyrirtæki eiga að fá að ráða eins miklu í þessum
efnum eins og frekast er unnt. Ef það er gert getum við
fyrst búist við að fá það umhverfi og mannvirki sem við
viljum. ■
Gestur Ólafsson, arkitekt
57
ARKITEKTÚR OG SKIPULAG