Ársrit um starfsendurhæfingu - 2022, Blaðsíða 46

VIRK
AUKUM ATVINNUÞÁTTTÖKU
HLUTAVEIKINDI
SAMHLIÐA STARFI
JÓNÍNA WAAGFJÖRÐ sviðsstjóri hjá VIRK
Langvarandi fjarvera frá vinnu vegna veikinda eða slysa er
kostnaðarsöm fyrir samfélagið auk þess sem hún getur
haft skaðleg áhrif á heilsu einstaklinga þegar til lengri
tíma er litið1. Rannsóknir hafa sýnt að tíð og/eða lang-
varandi fjarvera einstaklinga frá vinnumarkaði auka líkurnar á
atvinnuleysi, getur dregið marktækt úr tekjumöguleikum þeirra
og möguleikum á að fá vinnu síðar2,3,4. Við þetta aukast líkur á
því að einstaklingar verði óvirkir og háðir örorkulífeyri varanlega.
Eftir því sem tíminn líður í veikindafjarveru því minni líkur eru á
því að einstaklingar snúi aftur á vinnumarkaðinn. Vinnan uppfyllir
mikilvægar sálfélagslegar þarfir, er mikilvæg fyrir sjálfsmynd
einstaklinga og inniheldur ákveðna þætti sem geta verið til bóta
fyrir andlega heilsu og vellíðan5.
Vegna lýðfræðilegrar öldrunar vinnuaflsins hjá vestrænum þjóðum
og þeim efnahagslega þrýstingi sem því fylgir hafa mörg vestræn
lönd lagt aukna áherslu á að auka atvinnuþátttöku og lengja
vinnualdurinn6. Ein leið til að ná þessum markmiðum er að auka
þátttöku þeirra einstaklinga sem eru með skerta starfsgetu en þeir
eru almennt með minni þátttöku á vinnumarkaði í samanburði við
þá sem eru með fulla vinnugetu. Á síðustu árum hafa Norðurlöndin
og einhver lönd á meginlandi Evrópu byrjað að innleiða ákveðnar
vinnumarkaðsstefnur sem leggja áherslu á hlutastörf á meðan á
veikindafjarveru stendur7. Rannsóknir hafa sýnt að aukin notkun
hlutaveikinda eða stigvaxandi endurkoma til vinnu samhliða
hlutastörfum tengist aukinni atvinnuþátttöku, minni nýtingu á bótum
og minna atvinnuleysi. Margir telja að þetta sé áhrifaríkasta inngripið
til að bæta atvinnuþátttöku einstaklinga sem hafa verið fjarverandi af
vinnumarkaði.
Rannsóknir tengdar
hlutaveikindum
Rannsóknir hafa sýnt jákvæð áhrif á
endurkomu til vinnu þegar einstaklingar
fá tækifæri til að vera fjarverandi í
hlutaveikindum samhliða því að vinna í
hlutastarf en til eru rannsóknir sem draga
þessar niðurstöður í efa. Lesendum er
bent á að skoða grein Standal og félaga5
frá árinu 2021 til að kynna sér þessa
umræðu betur. Í grein þeirra er fjallað
um þetta misræmi og hversu erfitt það er
að komast að ákveðnum niðurstöðum
um ágæti þessa inngrips vegna t.d. áhrifa
þess hvernig einstaklingar veljast í þann
hóp sem fer í hlutaveikindi og þá sem
fara alveg af vinnumarkaðinum og í fulla
veikindafjarveru. Þeir starfsmenn sem
geta nýtt sér hlutaveikindi eru t.d. með
öðruvísi persónuleg einkenni en þeir sem
fara í fulla veikindafjarveru (t.d. aldur, kyn,
menntun og sjúkdómsgreiningar) og/eða
koma frá vinnustöðum með mismunandi
vinnustaðaeinkenni (t.d. verkamanna- eða
skrifstofustarf og almennur eða opinber
vinnustaður) og því mismunandi líkur á
árangursríkri endurkomu til vinnu8. Aðrir
hafa bent á að lítill sveigjanleiki í vinnunni,
lítil sjálfstjórn á sínum vinnuhögum og
lélegt samstarf voru helstu hindranirnar
fyrir því að einstaklingar fóru í hlutaveikindi
samhliða hlutastarfi. Ofangreindir þættir
geta því haft áhrif á bæði tilhneiginguna
til þess að nota hlutaveikindi sem úrræði
og líkurnar á því að það efli endurkomu til
vinnu.
Það er því augljóst að ekki er auðvelt að
segja með vissu að þetta úrræði virki fyrir
alla einstaklinga og mun líklegra er að það
séu hópar sem geta nýtt sér þetta úrræði
betur en aðrir. Það er hins vegar mikilvægt
að átta sig á hvaða breytur geta haft þarna
áhrif þannig að hægt sé að velja úrræðið
fyrir þá sem það mun auðvelda endurkomu
til vinnu. Ef það er ekki gert þá gæti notkun
úrræðisins leitt til rangra niðurstaðna sem
gætu síðan haft áhrif á tillögur og stefnur
í framhaldinu sem mundu ekki styðja við
notkun á hlutaveikindum. Aukin þekking
á þeim þáttum sem geta haft áhrif mun
hins vegar bæta ýmsar aðgerðir sem hægt
er að fara í til að auka atvinnuþátttöku og
auka traust á niðurstöðum þegar úrræðið
er metið.
Starfsmönnum í Svíþjóð, Noregi, Danmörku
og Finnlandi stendur í dag til boða að
taka hlutaveikindi samhliða hlutastarfi
og er mælt með að úrræðið sé nýtt þegar
starfsmenn þurfa að fara í veikindaleyfi8.
Hér á eftir koma stuttir úrdrættir úr
nokkrum nýlegum rannsóknum frá
Norðurlöndunum þar sem áhrif notkunar á
úrræðinu hlutaveikindi samhliða hlutastarfi
er rannsakað.
Rannsókn frá Danmörku
Rehwald og félagar3 birtu rannsókn í
Labour Economics árið 2018 þar sem
þeir fjalla um hvaða áhrif það hefur á
vinnumarkaðinn að nýta starfsmenn
sem eru í veikindaleyfi. Í Danmörku
fjármagnar vinnuveitandinn fyrstu 21
dagana af veikindafjarverunni, eftir það
tekur sveitafélagið við greiðslum en þessar
greiðslur eru að jafnaði í boði að hámarki
52 vikur innan átján mánaða tímabils.
Tilgangur þessarar rannsóknar var að
kanna í heild sinni hvort starfsmenn
sem voru í veikindaleyfi en tóku á þeim
tíma þátt í öflugri virkniáætlun, myndu
sýna meira sjálfræði þegar kom að
því að snúa aftur til vinnu og haldast
í vinnu. Leitast var við að meta áhrif
öflugrar virkniáætlunar á veikindaskráða
starfsmenn og atvinnuþátttöku hjá þeim
síðar og að bera saman hlutfallslega virkni
hvers úrræðis fyrir sig í virkniáætluninni.
Notaðar voru niðurstöður úr umfangsmikilli
slembivalsstýrðri rannsókn (meðferðar- og
samanburðarhópur) sem framkvæmd var
árið 2009 meðal starfsmanna sem voru
nýlega skráðir í veikindaleyfi. Meðferðin
stóð yfir í fjóra mánuði og samanstóð af
vikulegum fundum með málastjórum
og þátttakendur skuldbundu sig að
taka þátt í öflugri virkniáætlun sem var
annað hvort stigvaxandi endurkoma til
vinnu (hlutaveikindi) og/eða hefðbundin
virkjun (t.d. starfsráðgjöf, námskeið til að
byggja upp færni, starfsþjálfun) og/eða
úrræði hjá fagaðilum (t.d. sjúkraþjálfun,
næringarráðgjöf, sálfræðiráðgjöf). Við-
miðunarhópurinn fékk venjulega staðlaða
virkniáætlun.
Þegar skoðaðar eru niðurstöður rann-
sóknarinnar m.t.t. meðferðarpakkans
í heild (þ.e. þátttaka í úrræðum með
auknum virknikröfum) þá hafði þátttakan
óhagstæð áhrif á veikindaskráða starfs-
menn og atvinnuþátttöku hjá þeim síðar.
Þeir sem voru í meðferðarhópnum vörðu
skemmri tíma í vinnu og ýmiskonar
sjálfsbjargarviðleitni en jafningjar þeirra í
samanburðarhópnum (sem fékk staðlaða
virkniáætlun). Niðurstöður rannsakenda
voru þær að meðferðin stuðlaði að
„yfirfærslu í snemmbúin eftirlaun og
„fleksjobs“, sem bæði eru farseðlar beina
leið í ótakmarkað tímabil opinberrar
framfærslu og þannig blindgata á veginum
til farsællar endurkomu á vinnumarkaðinn“
eins og sagt er orðrétt í greininni.
Hinsvegar þegar skoðuð voru áhrif hvers
virkniúrræðis fyrir sig í meðferðar-
pakkanum og áhrifin á atvinnuþátttöku
sjúkraskrifaðra starfsmanna síðar þá kom
í ljós að aukin notkun hlutaveikinda eða
stigvaxandi endurkomu til vinnu tengdist
aukinni atvinnuþátttöku, minni nýtingu á
bótum og minna atvinnuleysi. Hefðbundin
virk vinnumarkaðsúrræði eins og starfsnám
eða sjúkraþjálfun virtust aftur á móti
hafa annað hvort engin eða jafnvel slæm
áhrif. Samanlagt þá benda niðurstöður til
þess að stigvaxandi endurkoma til vinnu
(hlutaveikindi) sé áhrifaríkasta inngripið til
að bæta síðari atvinnuþátttöku einstaklinga
sem hafa verið fjarverandi í veikindaleyfi.
Rannsókn frá Noregi
Standal og félagar5 gerðu þversniðs-
könnunarrannsókn meðal einstaklinga sem
voru skráðir í langtíma veikindi í Noregi og
birtu niðurstöður í BMC Public Health árið
2021. Markmið þessarar rannsóknar var að
kanna hvort munur væri á milli einstaklinga
sem voru í hlutaveikindum og þeirra sem
voru alveg fjarverandi í veikindaleyfi m.t.t.
Á síðustu árum
hafa Norðurlöndin
og einhver lönd
á meginlandi
Evrópu byrjað að
innleiða ákveðnar
vinnumarkaðsstefnur
sem leggja áherslu á
hlutastörf á meðan
á veikindafjarveru
stendur.
46 47virk.is virk.is