Gripla - 2023, Qupperneq 298

296 GRIPLA
„Tyrkja skrá“ og í fyrirsögn fjórðu rímu kemur fyrir heitið „hörmungar-
rímur.“ Rímurnar eru þannig hvort tveggja í senn skýrsla (annáll/skrá) um
atburðina og skáldleg tjáning harms og hörmunga. Efni rímnanna, segir
séra Guðmundur í mansöng fyrstu rímu, byggist á fréttum af ránskap í
Vestmannaeyjum sem hann segist hafa fengið úr skrifum Guðmundar
Hákonarsonar og Arngríms Jónssonar.5 Skáldið hefur því stuðst við ritaðar
heimildir við rímnagerðina en eflaust einnig við munnlegar heimildir
þótt hann geti þess ekki. Þorsteinn Helgason færir fyrir því rök að séra
Guðmundur hafi ort Ræningjarímur sínar sumarið 1628.6
Hvernig datt Guðmundi Erlendssyni í hug að nota rímnaformið til
að fjalla um Tyrkjaránið? Það liggur ekki beint við. Rímur á fyrri hluta
sautjándu aldar voru oftast ortar upp úr fornaldar- og riddarasögum eða
svokölluðum almúgabókum (d. folkebøger, þ. Volksbücher, e. chap books)
sem nutu mikilla vinsælda í Evrópu á árnýöld. Þá eru nokkrar rímur
varðveittar frá sautjándu öld sem ortar voru upp úr Íslendingasögum.
Einnig ortu sum skáld á sautjándu öld rímur upp úr biblíunni að til-
mælum Guðbrands biskups Þorlákssonar og var Guðmundur Erlendsson
þar fremstur í flokki.7 Á þessum tíma fara einnig að birtast rímur um
samtímaatburði sem kunna að vera af sama meiði og Ræningjarímur
séra Guðmundar eða fjalla að minnsta kosti um samtímaatburði eins
og rímur hans um Tyrkjaránið.8 Þær eru ekki margar en hér má nefna
Víkingarímur sem fjalla um Baskavígin svonefndu eftir óþekktan höfund
(eftir J.G.s. stendur í einu handrita rímnanna) og Skotlandsrímur séra
Einars Guðmundssonar á Stað á Reykjanesi sem fjalla um samsæri gegn
Jakobi VI. Skotakonungi árið 1600, kallað Gowrie-samsærið.9
5 Guðmundur Hákonarson (d. 1659) sýslumaður á Þingeyrum og Arngrímur Jónsson (d.
1648) lærði á Melstað í Miðfirði. Áminning Guðmundar Hákonarsonar er ekki varðveitt
svo kunnugt sé en bréf Arngríms lærða um bænadagshald út af fráfalli Guðbrands biskups
Þorlákssonar og Tyrkjaráninu er prentað í Tyrkjaráninu á Íslandi 1627, 367−370.
6 Þorsteinn Helgason, „Minning og saga í ljósi Tyrkjaránsins,“ 120.
7 Í kvæðabókum séra Guðmundar, í handritunum JS 232 4to og Lbs 1055 4to, eru að minnsta
kosti 16 biblíurímur varðveittar (margar þeirra eru varðveittar víðar í handritum).
8 Í Rímnatali eru taldar upp 148 rímur frá sautjándu öld. Mér sýnast 54 vera ortar upp úr
fornaldar- og riddarasögum (bæði fornum og síðari tíma), 30 upp úr biblíunni, 28 upp úr
almúgabókum (eða erlendum ævintýrum), 14 upp úr Íslendingasögum og -þáttum, níu
eru samtímaádeilur, sumar með siðaboðskap eða gamanmálum, fernar um helga menn
og þrennar um samtímaatburði (sem getið er hér að ofan). Það sem út af stendur (sex
rímur) eru um annað, t.d. gervi-sagnfræði, goðafræði og einar rímur um Esóp (Finnur
Sigmundsson, Rímnatal I−II (Reykjavík: Rímnafélagið, 1966), 190−193).
9 Báðar hafa verið gefnar út: Spánverjavígin 1615. Sönn frásaga eftir Jón Guðmundsson lærða og