Mímir - 01.03.1968, Page 15

til landsins, ritöld hefst og síðan bókagerð,
skellur yfir flóðbylgja erlendra áhrifa kristn-
innar með miklum þunga, og vafasamt er,
hvort önnur öld í íslenzkri sögu er auðugri að
menningu umheimsins og lærdómi en 12ta öld-
in. Sagnaritun Sæmundar og Ara er sprottin
upp úr kristnum jarðvegi meginlandsins, hinar
helgu þýðingar latneskra prédikana, málfræði,
mælskulist, læknisfræði, landafræði og náttúru-
fræði, stjarnfræði, rökfræði, tölvísi, rímfræði,
flatarmálsfræði, sönglist og jafnvel sú fræði-
grein, er lengst hefur þótt þjóðlegust allra
greina á Islandi — ættfræðin — allt er þetta í
nánum tengslum við kristna menningu um-
heimsins — og síðar, á 13du öld, vex úr þessari
frjómold sú grein, er hæst ber og sérstæðust er
í kristinni miðaldamenningu Islendinga —
sagnaritunin. En þrátt fyrir hin sterku áhrif er-
lendrar kristni, var menningarlegur styrkur og
sjálfstæður sköpunarmáttur þjóðarinnar svo
mikill, að innlendur lærdómur setti alls staðar
mark sitt á — með því að ritað var á íslenzku
þegar í upphafi ritaldar am flest hin nýju þekk-
ingarsvið, og er ekki að efa, að hin forna kveð-
skaparíþrótt Islendinga á þar drýgstan þátt,
enda er hún þegar samofin sumum þessum
nýju þekkingarsviðum. Margar hinna erlendu
fræðigreina urðu því þegar eign alþýðumanna.
Þóroddur nmameistari, fyrsti íslenzki málfræð-
ingurinn, sem sögur fara af, var trésmiður,
Stjörnu-0ddi og Bjarni tölvísi voru alþýðu-
menn, e. t. v. Þingeyingar. Það er því ekki að
undra, þótt tökumerkingar, tökugervingar og
ekki sízt tökuorð séu mörg, þegar í upphafi rit-
aldar.
Erlend máláhrif berast með tvennum hætti:
beint í talmálið vegna náinna samskipta ólíkra
málsamfélaga ellegar í ritmál vegna þýðinga á
erlendum bókmenntum eða við lesmr þeifra.
Einhver virðulegra áheyrenda minna hefur
vonandi tekið eftir því, að enn hefur engu orði
verið minnzt á latínu og latnesk máláhrif á
íslenzkum orðaforða, enda þótt latína hafi
lengst af verið mál hinnar alþjóðlegu kaþólsku
kirkju, og á því máli hafi verið öll rit hennar
svo og messugjörð.
Þessu hefur verið skotið á frest, þar sem
sennilegt er, að beinna latínuáhrifa á íslenzkt
mál, einkum orðaforða, taki fyrst að gæta að
marki á 12tu öld, þegar stofnanir kirkjunnar
taka að eflast og menntun þjóna hennar inn-
lendra að aukast.
Halldór Halldórsson prófessor flutti á liðnu
hausti fyrirlestra við University College í Lund-
únum, og fjallaði hann m. a. um kristin áhrif
á íslenzkan orðaforða að fornu. I þessum fyrir-
lestrum segir hann, að íslenzk kirkjusaga sýni,
að kristin áhrif á íslenzkan orðaforða séu að
mestu fram komin um miðja 12tu öld. Þessu
get ég verið sammála, enda þótt ekki megi ætla,
að kristnum áhrifum sé þar með lokið. Efling
klaustra á ofanverðri 12tu öld og á 13du öld
hefur að sjálfsögðu haft mikil áhrif á mál,
og á 13du öld er ritað á íslenzku um mælsku-
list, rökfræði og málfræði — að sjálfsögðu
að latneskri fyrirmynd, og mun þetta hafa
haft sín áhrif, einkum á kveðskap, en krist-
inna áhrifa tekur engu að síður að gæta í
kveðskap íslendinga þegar á lOdu öld, eins og
rakið er í bók Wolfgangs LANGE: Studien
zur christlichen Dichtung der Nordgermanen
Palestra 222. [1958].
Hér verður því látið staðar numið, um miðja
12tu öld, að rekja sögulegar staðreyndir og
menningarsöguleg rök, sem styðjast má við,
þegar athuguð eru kristin áhrif á íslenzkan
orðaforða að fornu.
Að lokum skal lítillega vikið að nokkrum
dæmum um tökuyrði, sem berast í málið með
kristninni, og fyrst nefnd dæmi úr kirkjumáli.
Orðið heidingi er upphaflega notað um þann,
sem býr í heiðinni, og í fornum kvæðum virðist
ávallt átt við úlfinn. Nikulás ábóti Bergsson,
sem dáinn er 1159, notar þetta orð hins vegar
um ókristið fólk í Jóans drápu postula, og í
sömu merkingu notar Einar Skúlason, sam-
tímamaður Nikulásar, orð þetta í kvæði sínu
um Ólaf konung helga og nefnt hefur verið
15