Mímir - 01.03.1968, Page 26

AGNAR HALLGRÍMSSON:
ÖSKJUGOSIÐ 1875
OG AFLEIÐINGAR ÞESS
1. ELDGOS í ÖSKJU 29. MARZ 1875
I miðju Ödáðahrauni austanverðu er hring-
myndaður fjallaklasi, sem Dyngjufjöll nefnast.
Fjöli þessi umlykja eins konar skál inni í miðju
hringsins, sem hlotið hefur nafnið Askja, og er
það vissulega réttnefni. I botni öskjunnar er nú
allstórt og djúpt stöðuvatn, sem allt hefur
myndazt eftir árið 1875.
I Öskju og Dyngjufjöllum hafa öðru hverju
allt frá upphafi Islandsbyggðar verið mikil elds-
umbrot og eldgos, enda þótt ekki sé vitað um
með fullri vissu nema nokkur þeirra. Eitt þess-
ara eldgosa er Öskjugosið 1875, sem fjallað
mun verða um í ritgerð þessari, eitthvert stór-
kostlegasta og afdrifaríkasta eldgos, sem orðið
hefur hér á landi síðan sögur hófust. Skal þess-
um atburðum lýst hér nokkru nánar.
Á annan í páskum árið 1875, sem þá bar upp
á 29. marz, varð í Öskju ógurlegt sprengigos,
eitthvert hið allra mesta að magni til, sem dæmi
eru um hér á landi. I þessu mikla gosi barst
aska og vikur yfir mestan hluta Austurlands og
hafði í för með sér eyðingu fjölda býla um
lengri eða skemmri tíma, einkum þó á efra
hluta Jökuldals, en þar varð öskufallið mest.
Askan barst alla leið til Noregs og Svíþjóðar,
svo og Þýzkalands.
Sagt er, að óvanalega mikil hlýindi hafi verið
á Austurlandi þennan vetur, og síðustu dagana
fyrir eldgosið hafi ríkt suðvestan átt á Jökuldal
með afar sterkum þíðvindi, og komst hitinn
allt upp í 10 stig R. Leysti þá upp allan gadd
af hálendinu, en snjór var í lautum og lægð-
um.1
Allmargar samtíma lýsingar eru til af ösku-
fallinu, og ber þeim yfirleitt saman í aðalatrið-
um. Einna þekktust mun vera lýsing Gunnlaugs
Snædals, þáverandi bónda á Eiríksstöðum á
Jökuldal, en Eiríksstaðir voru einn þeirra bæja,
sem næstir lágu eldsupptökunum og urðu hvað
harðast úti af völdum öskufallsins.
Samkvæmt frásögn Gunnlaugs hefst ösku-
fallið á Efra-Jökuldal kl. 3J4 aðfaranótt hins
29. marz. Þá varð smávegis öskufall á svæðinu
fyrir innan Gilsá (þverá Jökulsár á Dal), en
hvergi annars staðar í byggð, svo vitað sé. Sú
aska, sem þá féll, var mjög fíngerð og ólík
þeirri, sem féll í aðalgosinu um morguninn og
daginn eftir. Þetta fíngerða öskufall stóð yfir í
aðeins eina klukkustund og varð þykkt þess um
tveir þumlungar. Því næst rofaði aftur til, og
varð hlé á öskufallinu fram til kl. 7 um morg-
uninn, en þá dundi aðalvikuröskufallið yfir.
Féllu þá á Efra-Jökuldal vikursteinar allt að
mannshnefastórir. Þetta vikuröskufall stóð þar
til um kl. 12 á hádegi, en utar á dalnum til kl.
1 e. h., en þar hófst það líka nokkru síðar.2 I
Þingmúla í Skriðdal, sem er á Upp-Héraði,
stóð öskufallið yfir frá kl. 07 til kl. 4 e. h., í
Seyðisfirði og Loðmundarfirði frá kl. 08 til kl.
1 e. h., í Reyðarfirði frá kl. 10 til 4 e. h. og í
Berufirði frá kl. 1 e. h. alveg fram á kvöld.3 Af
þessum tölum má sjá, að öskufallið verður
nokkurn veginn í öfugu hlutfalli við fjarlægð-
ina frá eldsstöðvunum. Þó virðist svo sem það
hafi byrjað nokkru fyrr nyrzt í gosgeiranum og
síðan sveigzt til suð-austurs, að líkindum undan
norðaustlægum vindi. Hefur það forðað Vopna-
26