Helgarpósturinn - 07.03.1980, Page 10

Karl Einarsson Dunganon, her-
togi af Sankti Kildu, skáld og
listamaöur lést I Danmörku f
febrdar 1972. Samkvæmt erföa-
skrá, sem hann geröi skömmu
fyrir andlát sitt, arfleiddi hann
islenska rikiö aö öllum sinum
verkum, bæöi myndum og rituöu
máli. Þar var einnig sett þaö skil-
yröi, aö stofnaöur yröi sérstakur
sjóöur, Dunganon Foundation,
sem heföi þaö hlutverk aö varö-
veita verkin og búa aö þeim.
Þessi sjóöur hefur enn ekki veriö
settur á laggirnar, og samkvæmt
upplýsingum Knúts Hallssonar I
menntamálaráöuneytinu stafar
þaö af þvl, aö Dunganon lét ekki
eftir sig neina peninga.
Myndir Dunganons liölega 200 •
aö tölu eru varöveittar if istasafni
tslands, en bækur og handrit I
Þjóöskjalasafninu. Björn Th.
Björnsson listfræöingur hefur nú
fengiö leyfi hjá yfirvöldum til aö
standa aö útgáfu á verkum
Dunganons, bæöi myndum og
ljóöum, og hefur veriö óskaö eftir
þvi, aö ef einhver ágóöi yröi af
þessari útgáfu, rynni hann til
Dunganon sjóösins.
Aö sögn Björns hefur hann nú
nýveriö fengiö þetta leyfi og er
ekki enn farinn aö skipuieggja út-
gáfu. Hann sagöi hins vegar aö
þetta væri töluvert verk, þaö
þyrfti aö velja mjög vei handritin,
prentverkiö væri erfitt og einnig
ætti hann eftir aö finna útgef-
anda.
Þá hefur dönsk kennslukona,
Elisabeth Degn, sem á eitthvaö af
myndum eftir Dunganon, haft
þaö á oröi aö iáta þær I hendur
islenska rikinu eftir sinn dag, eöa
þegar Dunganon sjóöurinn veröur
formlega stofnaöur.
Þaö er eins meö Dunganon og
aöra menn, sem fara ótroönar
slóöir, aö um þá myndast alls
kyns sögur og sagnir, sem gefa
kannski ekki rétta mynd af per-
sónunni. Helgarpósturinn hélt á
fund tJlfs Hjörvar og baö hann aö.
segja örlitiö af þessum manni, en
Úlfur og kona hans Heiga, höföu
mjög náiö samband viö Dungan-
on, siöustu árin sem hannliföi I
Kaupmannahöfn.
Fr^mleg málverkasýn-
ing
1961 og vissi ekki önnur deili á
honum en þau, aö ég haföi lesiö
smásögu Laxness, og heyrt af
honum goösögur, þvl hann var þá
þegar oröinn goösagnapersóna.
Þetta bar þannig til, aö ég var
boöinn á sýningu á verkum hans,
sem haldin var I Bjarkarhliö viö
Bústaöaveg, á heimili Hákonar
Guömundssonar, sem þá var
hæstaréttarritari, en þeir voru
skyldir. Þarna voru sýndar á
þriöja hundraö myndir og sýning-
unni var þannig fyrirkomiö, aö
myndirnar voru lagöar á gólfiö I
stofunni og slöan voru fjárgötur á
milli þeirra eftir gólfinu. Sýn-
ingargestir, sem var fámennur
hópur útvalinna gekk um og
horföi niöur á myndimar. Þetta
er eftirminnilegasta og frumleg-
asta málverkasýning, sem ég hef
komiö á. Kona Hákonar, ölöf frá
Skiltustööum, veitti kaffi og spil-
aöi á planó. Dunganon og ein-
hverjir af gestunum sungu. Þetta
var ógleymanleg stund.”
— Hvernig kom hann þér fyrir
sjdnir?
„Þá sat fast I mér þessi falska
mynd, sem haföi veriö gerö af
honum, þannig aö ég hugsa aö ég
hafi séö hann fyrir mér sem þann
stóra charlatan, sem áhersla var
lögð á að gera hann að. Allt i
kringum hann var leikhús. Hann
kunni ákaflega vel þá list aö gera
allt aö leikhúsi, en þetta voru
náttúrulega engin kynni.
Hann var þá liölega sextugur og
fullur af llfskrafti, meö glimt I
auga, laglegur og kankvls. Eg get
þó ekki lýst Dunganon ööruvísi en
ég skynjaöi hann, en þaö getur
fariö þannig meö mætustu læri-
sveina meistara, aö eftir aö hann
er allur, þá ber þeim ekki einu
sinni saman um hvernig augu
hans voru lit.
A þessum árum var ég svo
óskaplega skammt kominn á
þroskabrautinni, aö ég held aö
náin kynni heföu ekki getaö
tekist.
Slöan líöa tiu ár og þá er ég
kominn til Kaupmannahafnar
meö fjölskyldu, og var aö reyna
aö komast aö niöurstööu um hvaö
ég ætti aö veröa þegar ég væri
orðinn stór. Þá hitti ég Dunganon
ööru sinni og örlögin haga þvl
„Ég hitti Dunganon fyrst er
hann kom hingaö til Islands áriö
er aö finna
satnittu. 06 ““

Föstudagur 7. mars 1980 helgarpástl irinR
þannig til, aö viö veröum ná-
grannar á Friöriksbergi. Hann
hélt strax aö hann myndi geta
notaö mig til aö lesa yfir handrit
sin á Islensku, ef vera kynni, aö
þar væri bókstaf of eða van, sam-
kvæmt Islenskum réttritunar-
reglum. Þetta varö til þess, aö ég
sat hjá honum dögum saman á
Lykkesholms Allé. Ég pældi I
gegnum handrit hans, og gat níi
lltiö um bætt, en hann ýmist lá
fyrir á dlvan, eöa gekk um gólf,
og fylgdist meö, eöa las upp fyrir
mig, þaö sem hann hélt aö mér
væri hollt að vita og sagöi mér
merkilegar sögur úr lifi slnu. Úr
þessu þróaöist vinátta og hann fór
aö veröa heimagangur hjá okkur
Helgu.”
versta falli, lifaö á þvi aö sýna
túristum hallir feöra sinna, en
hans hallir sukku meö Atlantis.
Þaö er ekki hægt aö setja á
hann neinn merkimiöa trúar-
bragöa. Heimssýn hans var fyrst
og fremst maglsk. En aö segja aö
hann háfi veriö dulspekingur,
astrólóg, guöspekingur, katólskur
dulhyggjumaöur eöa „sex-
magiker”, væri ekki rétt, og þó
var hann líka eitthvað af þessu
öllu á sinn frumlega hátt.
„Asien begynder i
Malmö”
Ég held aö enginn af þeim sem
þekktu hann sé þess umkominn
aö gera I stuttu máli grein fyrir
aö Svlar væru gjörsneyddir frum
legum gáfum. Hann haföi geysi-
lega foragt á öllu, sem var frá
Asíu og átti aldrei nógu sterk orö
til aö lysa þvl. Þetta tengdist m.a.
andúö hans á rússnesku bylting-
unni og hatri og fyrirlitningu á
stjórnarfari austantjalds. Hann
sagöi, aö Asiubúar væru hjarðir
Mongóla og Tartara, múgurinn á
lægsta stigi, en hann tók alltaf
fram, „at Asien begynder i
Malmö”.
En I þessum ræöum slnum
undanskyldi hann vitaskuld þau
fornu menningarlki Aslu, sem
enn voru ekki komin I klærnar á
kommúnistum.
Nú var ég af veikum mætti aö
hrekja þessa skoðun hans á
, LÍFSRE YNDUR OG
DJÚPVITUR ÖLDUNGUR’
segir Úlfur Hjörvar um Karl Dunganon, hertoga
af Sankti Kildu en örlög verka hans hafa verið til
umfjöllunar i Helgarpóstinum undanfarið
eftir Guðlaug Bergmundsson
myndir: Friðþjófur

„Hans hallir sukku...”
— Hvernig var hann I viökynn-
ingu?
„Þarna kynntist ég manni, sem
var allt annar en Dunganon goö-
sagnanna og kjaftamasklnanna,
llfsreyndum og djúpvitrum öld-
ungi meö hlýtt hjarta.
Ég held aö fáir menn hafi haft
dýpri áhrif á mig af þeim, sem ég
hef kynnst á ævinni, en einmitt
hann. Þó er mér þaö enn I dag
ráögáta hvernig samband okkar
gat oröiö svona náiö. Viö vorum
náttúrulega af sitt hvorri kynslóö,
og af ólikum heimi, og llfsviöhorf
okkar, aö ég ætlaöi, eins ólik og
hugsast getur. Þó var ýmislegt,
sem viö áttum sameiginlegt, og
þá kannski fyrst og fremst eitt-
hvaö I verömætamati beggja og
foragt á smáborgaralegum siö-
feröisnormum. Þegar ég segi, aö
hann hafi veriö úr öörum heimi, á
ég kannski fyrst og fremst við
þaö, aö hann var haldinn
nostalgíu.eftirsjá eftir heimi, sem
var löngu liöinn undir lok.
Hann var oft vanur aö segja i
hálfkæringi, þó þaö byggi aö
sjálfsögöu meiri alvara á bak viö
en margir héldu, aö tvö stærstu
ógæfuspor i sögu mannkynsins á
seinni öldum væru stjórnarbylt-
ingin I Frakklandi og löggjöf um
almenna skólaskyldu, Honum
fannst hann vera uppi á lágkúru-
legum tlmum.
Hann leit á sig sem aristókrat
og var þaö, aöalsmaöur á vonar-
völ og verr settur en margir
aörir. Ýmsir aöalsmenn, sem
hafa lent I þessari sömu aöstööu,
hafa jú getaö gert sér á einhvern
hátt mat úr eignum slnum, I
llfsskoöunum hans, en hann fyrir-
leit dramb, og orö eins og fram-
þróun var eitur i hans beinum, og
allt sem hann kallaöi „ydre
virke”, öll athafnasemi, allt sem
menn eru aö bjástra viö til aö ööl-
ast efnalega velgengni, fannst
honum fyrirlitlegt og fánýtt. En
þessi athafnasemi stafar af skorti
á innsæi og skilningi. Þaö hefur
vafist fyrir ýmsum aö svara
mörgum af þeim spurningum,
sem hann varpaöi fram um þaö
hvert þessi framþróun nútímans
hefur leitt.
Hann var mannvinur á sinn hátt,
lagði gjaman útaf Pascal um
gildi náungakærleikans. Hann
vitnaöi llka I Goethe um þaö, aö
maöur ætti alltaf aö umgangast
hvern mann eins og hann væri
dálitiö meira viröi en hann er i
raun og veru, og eftir þessu fór
hann I samskiptum sinum viö
flesta menn.
Dunganon gat veriö kaldhæöinn
og stóryrtur, og þaö stafaði af þvi,
aö honum, eins og öllum snilling-
um, er lifsnauösyn aö koma sér
upp einhverri brynju gagnvart
skilningsvana umhverfi, til aö
geta lifaö. Dunganon liföi aöeins
fyrir list sina, og þaö er mergur-
inn málsins. I henni var hann
fullkomlega einlægur og má
segja, aö hann svifist einskis
hennar vegna. Hann haföi mikla
andúö á öllum teorium I listum og
sagöi, aö öll sönn listaverk fyrr og
siöar, væru annaö hvort sköpuö af
trú,kjarki, eöa meö galdri.
Hann var llka svo stórbrotinn I
fordómum sinum, aö þaö var
hrein unun. Til dæmts má nefna
þá bjargföstu sannfæringu hans,
Svlum og nefndi þá t.d. Gustav
Fröding, sem ég vissi aö átti upp
á pallboröiö hjá Dunganon, ásamt
Strindberg. En hann haföi skýr-
ingar á reiöum höndum, þvi
Fröding væri ættaöur af Skáni, og
þar meö hálf danskur en Strind-
berg væri hálfur Sami, en enginn
þjóðflokkur utan Ibúar Sankti
Kildu, var I eins miklum metum
hjá honum og Samar. Hann haföi
ástríöufulla ást á Sömum.
Vissulega bar hann kala til
margra manna, og sumir höföu til
þess unniö. Ég held aö þaö hafi
veriö líkt meö honum og Þór-
bergi, aö argasta heimska fyrir
honum var karakterheimska, og
þaö má geta þess, aö hann átti
idjótalista og i efsta sæti á þeim
lista var maöur, sem mér finnst
ekki ástæöa aö nefna. í ööru sæti
var svo kona, sem haföi veriö
komin sjö mánuöi á leiö án þess
aö gera sér grein fyrir þvl, aö hún
væri ófrlsk og I þriöja sæti var svo
maöur, sem alls ekki átti heima á
þessum lista og Dunganon heföi
ábyggilega strikað út, ef hann
heföi kynnst honum betur.”
Hreysi verður höll
— Hvernig bjó Dunganon þessi
ár sem þú þekktir hann I Kaup-
mannahöfn?
„Ibúö hans á Lykkesholms
Allé, var mjög sérkennilegur
heimur. Þetta var þröng leigu-
Ibúö I gömlu fjögurra hæöa sam-
býlishúsi, gamaldags ibúö eins og
þær gerast á gamla Friöriks-
bergi. Aö koma þar aö degi til I
fyrsta skipti var furöulegt, þvi
þama bjó meistarinn viö sára
fátækt oftast nær. Stofan var full