Helgarpósturinn - 11.12.1981, Blaðsíða 9

hnlrjarpn^ti irinn Föstudagur n. desember i98i
VETTVANGUR
Ingunn Ásdísardóttir og
Ástráður Eysteinsson:
Haustið er rautt og ritdómarinn
Þegar dregur nær jólum tekur
hin árlega bókaskriða að setja
mark sitt á islenska fjölmiðla,
jafnt i formi auglýsinga, fréttatil-
kynninga og ritdóma. Ahugafólki
erlaidis berast þessi bókatiðindi
með dagblöðunum. 1 Helgarpóst-
inum 6. nóv. birtist ritdómur sem
vakti löngun undirritaðra til að
komastyfir skáldsöguþá sem um
var rætt: Haustið er rautt eftir
Kristján Jóhann Jónss- Ritdómar-
inn er Jón Viðar Jónsson, leik-
listargagnrýnandi. Löngun þessi
spratt siðuren svo af meðmælum
dómarans, heldur var tilkomin
vegna þeirrar sérkennilegu um-
fjöLlunar sem þar er viðhöfð.
Sjaldan hefur islensk blaðagagn-
rýni risið hátt, en hér virðist
okkur keyra um þverbak og lág-
kúran ein riða htisum. Þetta
fengum við staðfest við lestur
bókarinnar og nánari skoðun
gagnrýninnar.
Litum á vinnubrögð „gagn-
rýnandans”. Frá upphafi til enda
greinar sinnar fjallar hann i
hæðnistón um höfundinn sem ein-
strengingslegan hugmyndafræðing,
lausan undan oki „borgaralegrar
innrætingar”, er ákaft reyni að
troða boðskap sinum upp á
„fáfróðan lesanda”. Er skemmst
frá þvi að segja að i lesenda-
bréfum sögunnar sér JVJ fyrir-
varalaust persónu Kristjáns
Jóhanns þ.e. hann álitur þann sem
i bréfunum talar vera hreina
málpípu höfundarins. Þó það sé
ekki ómögulegt, er mikið glappa-
skot að ganga að þvi sem gefnu,
og oft virðist slikt fjarrilagi í bók
Kristjáns. JVJ hefur nú bæst i
þann fjölskrúðuga hóp gagnrýn-
enda sem fallið hafa i þá gryf ju að
slengja rithöfundi, söguhöfundi
og sögumanni saman i eitt
(honum virðist ekki hafa flogið i
hug að höfundur gæti hafa skapað
1. persónu sögumann i höfundar-
liki i umræddum lesendabréfum
sem ef til vill stendur i vissri f jar-
lægð frá höfundi sjálfum). Þ.a.l.
fer sú irónia sem oft á tiðum býr i
orðum sögumanns algjörlega
fram hjá JVJ og hann skilur ekki
hlutverk þeirrar ögrunar sem
felst i stóryrðum lesendabréf-
anna. — En ekki er nóg með að
dömarinn hafi gleypt textann
ótugginn,heldurhafa sumir bitar
fariðöfugtofanihann.M.a. hefur
hann eftir höfundi aö hinn siðar-
nefndi sé „kommi” sem i vali
persóna megi ekki gera sér
mannamun. Hvað segir textinn i
raun?:
„Málið horfir til vandræða þvi
enn biður fullt af fólki við dyrnar
og heimtar að komast inn á þeim
forsendum að það sé hreint ekki
ómerkilegra en annaö fólk. Það
gengur jafnvel svo langt að segja
við höfundinn:
— Ert þií ekki kommi? — Eru
ekki allir jafnir þar sem þú ræður
einhverju?
Hvað getur maður gert i svona
tilfellum? Ég get ekkert annað en
opnað dyr sögunnar upp á gátt og
sagt: Gjörið svo vel, gjörið svo
vel, allir eru velkomnir.”
(Haustiö er rautt, bls 20: allar
aðrar tilvitnanir eru úr ritdómi
JVJ).
Einungis með mjög „góðum”
vilja má túlka þetta þannig að
höfundur sé hér að lýsa sig góðan
og gildan komma. — Pólitisk
lesendaitroðsla þessarar bókar
verður liklega ekki ýkja um-
fangsmikil sé hún sett við hliðina
á beinum mórölskum þjóðfélags-
boðskap a.m.k. tveggja þeirra
höfunda sem JVJ telur fram
öðrum til fyrirmyndar.
Notkun tilvitnana JVJ verður
að teljast mjög ámælisverð. Þær
eru eingöngu teknar úr lesenda-
bréfunum, rifnar úr samhengi og
pólitik þó hann sé reyndar heldur
róttækari en ég. Þaráofan erum
við skólabræður og kollegar i
starfi. Og það má mikið vera ef
við erum ekki einnig skoðana-
bræður i viðhorfi til lista og bók-
mennta. Af öllu þessu er augljóst
að það er máriháttar skandall að
ég skrifi ekki ritdóm um bókina.
Hina löghelguðu hefð hefur ekki
minni maður en hið ágæta skáld
Jón Ur Vör staðfest með eftir-
minnilegum hætti i svari við
þekkja til dæmis ekki kimnigáfu
okkar Kristjáns, sem er alveg sér
á parti, og skilja þarafleiðandi
ekki lesendabréfin, sem þau gera
að aðalatriði i sinni umf jöllun, en
þau eru tómtiháöog spé um rithöf
unda, gagnrýnendur og háttvirta
lesendur. Svo eru þau lika svo
gamaldags að vera að heimta
söguþráðsem gengur alveg upp,
en þannig er ekki lifið; lifið
gengur ácki upp. Lifið er eins og
hver önnur umferðamiðstöð þar
Nöldur um bók og dóma
Ég verð að játa að ég er grút-
spældur yfir að hafa ekki fengið
að skrifa í blaðið ritdóm um
fyrstu skáldsögu mins gamla og
góða vinar Kristjáns Jóhanns
Jónssonar. Með þvi að láta bók-
ina, Haustið er rautt, f hendur
vandalausra hafa minir ágætu
ritstjórar brotið áratuga ef ekki
aldagamla löghelgaða hefð i
gagnrýni á okkar kæra landi.
Við Kristján erum aldavinir og
eins konan hans. Auk þess erum
við i meginatriðum sammála i
spurningu Gisla J. Astþórssonar i
siðasta Sunnudagsþjóðvilja.
Og auðvitað fór þetta illa. Bæði
hér iblaðinu og útvarpinu.einnig i
Morgunblaðinu,fékk bókin heldur
slæma dóma. Nú er alls ekki við
þau Jón Viðar, dr. Eystein og
Jó’nönnu Krist jónsdóttur að
sakast; þau fjalla að sjálfsögðu
heiðarlega um bókina út frá
sinum forsendum, en þeirra for-
sendur eru bara alls ekki nærri
þvi eins góðar og minar. Þau
sem fólk hittist og kveðst. Þau
fatta einfaldlega ekki pointið i
bókinni.
Annars finnst mér, i fullri al-
vöru, að bókin sé þrælgóð og at-
hyglisverö nýjung. Menn eiga
ekki að vera svo rigbundnir við
hefðbundinn söguþráð að fyrtast
við þegar útaf honum er brugðið.
Nei, það kann ekki góöri lukku
að stýra þegar fornar hefðir eru
hunsaðar með öllu eins og gerst
hefur r þetta skipti.
Gunnlaugur Astgeirsson
að þvi er virðist settar fram i
þeim einum tilgangi að sannfæra
lesanda um að bók þessi hafi
innantóman áróður og sjálfshól
að geyma. M.a. telur dómarinn
eitt bréfanna vera „listrænt
prógramm” verksins, en hann
minnist þóaldrei á tengsl þess við
sögutextann. Raunar vikur hann
ekki einu orði að hlutverki
þessara bréfa i bókinni i heild
(fyrir utan skæting hans um
sjálfshól höf. i þeim), og verða
þau þóað teljast býsna nýstárlegt
tilbrigði i' uppbyggingu skáld-
sögu, hvernig svo sem til þykir
takast. Þaðera.m.k. ljóst að þau
eru hluti af sögusköpun höf., en
ekki „bókmenntafræðilegar orö-
sendingar” eins og JVJ heldur
fram.
Það atriði sem einna mest ný-
næmi er að i bókinni (og ætti að
vera eitt af grundvallaratriðum i
greiningu hennar) er notkun höf.
á tima i byggingu sögu sinnar.
Hinum ýmsuatburðum sögunnar
er skeytt þannig saman að allt
virðist gerast á sama tima og
löng timabil sögunnar liða sam-
hliða stuttum augnabiikum henn-
ar. Þessi tækni er vel kunn i bök-
menntum 20. aldar, en hefur litt
verið beitt i islenskum skáldskap.
Vart þarf að taka það fram að
dómarinn harði viröist hafa látið
þetta algjörlega fram hjá sér
fara.eða flæktist þetta e.t.v. fyrir
þeirri sannfæringu hans að i bók-
inni sé eingöngu að finna „hug-
myndafræðilegan einstrengings-
hátt”?
Loks er að nefna rúsinuna i
pysluendanum. JVJ eys úr visku-
brunni sinum yfir hinn „fáfróða
lesanda” og tekur að sér að
flokka verkið fyrir hann. Hann
segir um fyrrnefnt „listrænt pró-
gramm”:
„Eitthvað er þetta nú allt sam-
an heldur gamalkunnugt og ekki
laust við að maður þykist þekkja
þarna natúralismann, gamla og
góða, með kröfu sina um raun-
trúa speglun þjóðfélagsveruleik-
ans”.
Mikil er meistarans þekking!
Er hann að leggja að jöfnu við-
horf innan skáldverks (sbr. til-
vitnun hans i lesendabréf) og list-
fræði natúralismans (úr fræðirit-
um)? Eða ber að skilja þetta svo
að hann áli'ti þetta verk skrifað
samkvæmt „natúraliskum
stefnuskrám”? Verk natúralism-
ans stefndu að nákvæmri og trú-
verðugri endursköpun einhvers
hluta raunveruieikans. 1 þeim
raunveruieika átti að sjálfsögöu
ekki að sjá nein ytri ummerki
söguhöfundar og öll ytri skilyröi
áttu að samsvara daglegri skynj-
unarreynslu manna. Verk Kristj-
áns er i' flestu tilliti viðs fjarri
slikri viðleitni. Ýkjur hans, tíma-
tilfærslur atburða og athuga-
semdimar sem beint er til les-
anda (þær takmarkast ekki við
lesendabréf in) sýna þetta glöggt,
þessi atriði verða þess valdandi
að viðbrögð lesanda eru frá-
brugðin þeim sem natúralisk
verk leiða af sér. Eflaust vill
Kristján Jóhann gefa lesendum
sinum mynd af þjóðfélagsveru-
leika, en það vilja nú einu sinni
flestir listamenn hver á sinn
hátt, og aldrei getur það gengið
sem skilgreining á natúralisma.
Þá tilheyrðu flest verk natúral-
iskri listastefnu.
Þessi ritdómur JVJ sýnir al-
varlegan skort á þeim eiginleik-
um sem prýða þurfa ábyrga
gagnrýni: þekkingu, sanngirni og
virðingu fyrir umfjöllunarefninu.
Það er óverjandi aö ausið sé yfir
höfund og verk hans slikum háðs-
glósum og sleggjudómum, gripið
niður i verkið af handahófi og
fleygt fram órökstuddum full-
yrðingum um einhverja hluta
þess. Verður ekki séð hvaða hlut-
verki slik meðferð skáldverks á
að gegna, og einkennilegar hljóta
þær hugmyndir að vera sem slik-
urgagnrýnandigerirsérum starf
sitt. Þá er þó skárra að tyggja
upp söguþráðinn á hefðbundinn
islenskan máta, en hvorug að-
ferðin nálgast raunverulega bók-
menntaumf jöllun.
Það er oft dapurlegt til þess að
vita hversu mikil áhrif fsl.
blaðagagnrýni hefur á bóka-
markaðinn, og ritdómar eins og
sá sem hér hefur verið fjaliað um
geta verið beinlinis skaðlegir.
Ahrifagildi ritdóma meðal hinna
almennu iesenda eru kannski
hvað mest þegar um fyrsta verk
ungs höfundar er að ræða. Þá er
þörf á nærgætinni, sanngjarnri og
marktækri umfjöllun gagnrýn-
enda, og þá, sem og reyndar ætíð,
berað forðast samviskulaust nið-
urrif. Slikt drepur niður áræðni og
bráðnauðsynlega tilraunagieði
ungra höfunda. — Haustið er
rautt er byrjandaverk og ber ým-
is merki þess i stil og framsetn-
ingu,ekki hvað sfst vegna þess að
höf. er að gera tilraun með óhefð-
bundna formgerð skáldsögu í isl.
bókmenntum. En m.a. vegna
þessa siðasttalda framtaks á bók-
in fullt erindi inn á islenskan
bókamarkað. Illt er til þess að
vita ef hún bætist i hóp þeirra
bóka sem þröngsýn og óréttmæt
gagnrýni visar formálalaust Ut i
kuldann.
Köln 30. nóvember 1981
Ingunn Asdisardóttir
Astráður Eysteinsson
Loksinskom að þvi að yfirvöld i
landinu sýndu örlitla tilburði til
að halda uppi lögum og rétti.
Eftir margra mánaða ólöglega
starfrækslu kaplasjónvarpskerfa
Video-son og annarra, hefur
rikissaksóknari fyrirskipað lög-
reglurannsókn á starfseminni.
Eftir að undirritaður hafði sent
honum kæru á lögleysuna og
vakið með þvi sérstaka athygli á
vitaverðu sinnuleysi stjómvalda,
gat hann ekki lengur lokað augum
og eyrum fyrir þvi sem fram fór.
Með hliðsjón af þeim aðdraganda
er heldur neyðarlegt að sjá það
haft eftir vararikissaksiMmara að
rannsóknin sé til komin vegna
„þeirrar almennu umræðu sem
fram hefur farið um þessi mál að
undanförnu” en ekki vegna kær-
unnar, þeir hafi sem sé tekið
þetta upp hjá sjálfum sér. Þetta
aumlega yfirklór sýnir þó að þeir
geta skammast sin hjá sak-
sóknaraembættinu. Það er meira
en hægt er að segja um suma þá
sem hærra eru settir t.d. dóms-
málaráðherra og menntamála-
ráðherra.
Þessi siðbdna ákvörðun sak-
sóknara sannar það sem marg-
sinnis hefur verið bent á að
stjórnvöld hefðu átt að láta málið
til si'n taka löngu fyrr og það án
þess að nokkur kæra bærist utan
úr bæ. Þrátt fyrir að svo virðist
sem nú eigiloksins aðframfylgja
lögum ilandinu, þá blasir sústað-
reynd við að til þess að svo mætti
verða, þurfti sérstaka fram-
hleypni „óviðkomandi” manns.
Dáðleysi menntamála-
ráðherra
En þó að saksóknari hafi nú
loks tekið við sér og ætli að reka
af sér slyðruorðið, verður það
sama ekki sagt um menntamála-
ráðherrann Ingvar Gislason.
Þvert á móti virðist hann ætla að
bæta si'n fyrri met i dáöleysi.
Lengi vel tókst honum að afsaka
aðgerðarleysið meö þvi að hann
vildi biða eftir niðurstöðum
nefndar sem hann hafði skipað til
að athuga hvort videostarfsemin
bryti i bága við lög. Nú er fokið i
það skálkaskjól og nefndin hefur
skilað áliti.
Menntamálaráðherra hefur
sagt að hann tæki mark á þeim
mönnum sem hann skipaði i
nefndina og hafa nú skilað þvi
áliti að lög séu brotin i stórum stil
og aðástandið sé óviðunandi. Við-
brögð ráðherrans benda aftur á
móti til þess að hann taki ekkert
mark á nefndarálitinu. Hann
sendir nefndarálitið bara til sak-
sóknara og tekur fram að mefrþvi
sé hann ekki að kæra lögbrotin,
hann erbara að biðja saksóknara
að rannsaka það sama sem
nefndin er þegar búin að rann-
saka og skila áliti um. Varla þyk-
ir nefndarmönnum sem ráöherra
sýni þeim mikið traust með þessu
og vandséð er hvers vegna hann
felur þeim aö starfa áfram.
Eina ályktunin sem ráðherrann
dregur af niðurstöðum nefndar-
innar erað slaka beri á ákvæöum
um einkarétt Rikisútvarpsins,
með breytingu á reglugerð. Með
öðrum orðum að gera lögleysuna
löglega ! Hann heldur að ef honum
takist að breyta útvarpslögunum
með reglugerðarbreytingu þá sé
allt f lagi. Þó ótríilegt sé þá er
ráðherrann ekki enn farinn að
skilja að alvarlegustu lögbrotin -
eru ekki á útvarpslögunum. Hann
vill ekki vakna og skilja það sem
flestir vita og kemur fram í
nefndarálitinu, að með þvi að
brjóta útvarpslögin eru lög-
brjótarnir aðeins aðopna sér leið
til að brjóta önnur lög. Og það eru
þau lögbrot sem þarf að stöðva.
Auk stórfelldra brota á höfunda-
rétti telur nefndin upp lög um
klám, lög um friðhelgi einkalifs-
ins, lög um óréttmæta við-
skiptahætti og lög um barna-
vernd. öll þessi lögbrot er hægt
að koma iveg fyrir með þvi einu
að útvarpslögunum sé framfylgt,
a.m.k. þar til tryggt hefur veriÖ
að með frjálsari útvarps- eða
sjónvarpsrekstri séu ekki brotin
önnur lög. En menntamálaráð-
herra vili auðvelda brot á þessum
lögum með þvi að aðlaga út-
varpslöginað lögleysunni! Og svo
mikið liggur honum á að hann má
ekki vera að þvi aö bfða eftir að
Alþingi breyti útvarpslögunum,
hann ætlar bara að gera það
sjálfur með þvi að breyta reglu-
gerðinni!
l^átum hann sofa
Bjartsýnir menn höfðu gert sér
vonir um að þegar ráðherrann
fengi í hendur þá niðurstöðu
nefndarinnar að öll videostarf-
semin væri eintóm lögleysa þá
myndi hann manna sig upp og
beita sér fyrir aö lögbrotin yrðu
stöðvuð. En menntamálaráðherr-
ann Ingvar Gislason mannar sig
ekki upp. Ingvar Gislason vill
ekki halda uppi lögum i landinu
og hann vill ekki koma i veg fyrir
að börnum og unglingum séu
sýndar löglausar klám- og of-
beldismyndir. Enn siður vill
Ingvar Gislason menntamálaráð-
herra Isiands standa við alþjóöa-
samninga og koma i veg fyrir aö
brotin séu lög um rétt listamanna
yfir þvi efni sem þeir hafa fram-
leitt. Menntamálaráðherra
Islands er alveg sama þó að lista-
menn séu sviknir um lögbundnar
greiðslur fyrir sin verk. Ingvar
Gislason vill bara breiða upp
fyrirhaus og snúa sér til veggjar.
Og kannski er það best fyrir listir
og menningu i landinu að hann
sofi sem fastast. Oskandi væri þó
að honum yrði fundinn annar
svefnstaður en stóll menntamála-
ráöherra.
Sigurður Karlsson
Á að lögleiða lögleysuna?