Helgarpósturinn - 02.07.1982, Qupperneq 19

Föstudagur 2. júlí 1982 ~^]ÍSstUrínn
dr. Þór Jakobsson
Vésteinn Þórsson, menntaskólanemi
SKYGGNST
UMl
ÖRVERÖLD
Eeiða og óreiða eftir M.C. Escher.
Jón Jónsson (sem alltaf er
reiðubúinn að taka aö sér hlut-
leysishlutverkið) kastar tennis-
bolta frá sér. Með nægilegum
upplýsingum er hægt að reikna
nákvæmlega hvar boltinn mun
lenda. Einnig er hægt aö reikna út
hvar Júpiter mun veröa eftir
hundrað ár.samkvæmt lögmálum
sem eðlisfræðingarhafa unniðað
þvi að fullkomna allt frá dögum
Keplers. Um siðustu aldamót
héldu margir aö þeir væru
næstum „búnir” mo.ö eðlisfræð-
ina.
ingunni verið lýst sem snöggri og
tilviljunarkenndri. Eina stundina
er hún hér og svo er hún komin
þangað. Sennilega er enginleið að
segja til um hvar ögn mun vera
eftir smá stund. Ef þú átt bágt
með að trúa þessu þá ert þú ekki
ein(n) um það þvi sjálfur Ein-
stein gat ómögulega sætt sig við
þetta. t frægum umræðum sem
hann átti við Danann Niels Bohr
sagði Einstein: „Guð kastar ekki
teningum með alheiminn.”
Enda þótt ekki sé hægt að segja
til um hvaö einstök ögn muni gera
En hvernig gengur með þessa
stóru lögmálabók,þegar komið er
niður í það umhverfi þar sem
frumeindirnar, byggingarefni al-
heimsins, búa? Og hvernig væri
umhorfs ef viö myndum skyggn-
ast um i riki öreindanna, smæstu
eininga sem vitað er um til
þessa?
Smáheimurinn óþægi
Best væri ef við byrjuðum á þvi
að reyna aö gera okkur grein
fyrir stærðunum i þessu um-
hverfi. Hvað eru t.d. margar
frumeindir i tennisboltanum hans
Jóns Jónssonar? Ef þú getur
imyndað þér jörðina fulla af vin-
berjum þá er sá fjöldi nokkuð
svipaður. öflugustu rafeinda-
eru þó sumir möguleikar liklegri
en aðrir og til allrar hamingju
hefur skammtafræðin komið til
sögunnar, en henni tekst að koma
reglu á þessa ringulreiö að
nokkru leyti Hún er stundum
nefnd best heppnaða kenning vis-
indanna og ekki að ástæðulausu.
Með skammtafræðinni hefur
verið hægt að útskýra mörg fyrir-
bæri, bæði náttúruleg og af
manna völdum, sem virðast alls
óskyld i fyrstu. Hefur hún leitt til
margra visindalegra og tækni-
legra nýjunga svo sem leysi’-
geisla,rafeindasmásjáa og „trans-
istoral
Einnig hefur hún leitt i ljós
mörg atriði sem stangast á við
„heilbrigða skynsemi.”
smásjár heims geta alls ekki
greint einstakar frumeindir. En
ef ein slik væri á stærö við fjórtán
hæða blokk, væri frumeinda-
kjarninn á stærö viö saltkorn.
Vandamálið sem blasti viö eðlis-
fræðingum á fyrri hluta jessarar
aldar var að hin hetðbundna
eðlisfræði (sem er oit kennd við
Newton) gat engan veginn lýst
hegðun minnstuagnasem vitaö er
um. ögn á ferð mun ekki haga sér
eins og byssukúla og ferðast eftir
beinni linu, heldur hefur hreyf-
Gamalt og nýtt
Eitt það athyglisverðasta sem
komiö hefur fram er, ef ögn er at-
huguð er engin leið aö vita bæöi
skriöþunga hennar og staðsetn-
ingu samtímis. (Skriðþungi,
svo þið þurfiö ekki að fara upp á
háaloft að sækja menntaskóla-
kennslubækurnar, er margfeldi
af hraöa og massa hlutar.) Þvi
meira sem við vitum um einn
ofannefndra þátta þvi minna
vitum við um hinn. Ef við vitum
staðsetninguna fullkomlega,
vitum við ekkert um skriðþung-
ann. Það er reyndar erfitt að
reyna að gera sér grein fyrir
þessu en viö höldum ótrauð áfram
að flækja málin.
Þegar tilraunir eru gerðar er
þvi ljóst að við verðum að velja á
milli þessara tveggja þátta. Með
valinu erum við að hafa áhrif á
mælingar og „veruleikann”
okkar, og margir halda þvi fram
að við séum að skapa hann að
nokkru leyti.
Þetta hefur valdiö breytingum
á skoðunum visindamanna á
stöðu mannsins. Aöur var maöur-
inn talinn saklaus áhorfandi sem
virti fyrir sér gang stóru alheims-
vélarinnar. Lokamynd alheims-
vélarinnar, eins og menn sáu
hana fyrir, var ósköp þæg og góö
og var hægt að skilja hana meö
rökrænum hugsunarhætti, öll
óreiðan i umhverfinu var innst
inni skipuleg. En meö tilkomu
uppgötvana i skammtafræðinni,
erum við oröin aö þátttakendum
sem geta haft miklu meiri áhrif á
veruleikann en hingaö til hefur
verið haldiö. Heim öreindanna er
ekki hægt að skilja fullkomlega
meö rökrænum hugsunarhætti;
það sem virtist vera fullkomin
skipan er nú orðiö að óreiðu.
Þótt ég hafi farið fljótt yfir
sögu, geta þeir, sem botnuöu eitt-
hvað i framansögðu.séð aö þetta
eru mjög athyglisverðar kenn-
ingar. Þeim sem vilja vita meira
um „nýju” eðlisfræðina, visa ég
t.d. á almenna fræðslubók um
þessi efni: „The Dancing Wu Li
Masters: An Overview of the New
Physics” , eftir Garv Zukav.
Blikur í góðviðrínu
Það er el til vill viö hæli
að byrja póstsendingu
þessa meö þvi aö íara fá-
einum orðum um veöriö.
Raunar þarf ekki mörg orö
til að lýsa þvi veöri sem viö
Norðlendingar hölum átt
að fagna siðustu vikurnar.
Til þess nægir einlaldlega
setningin „Logn og bliða,
sumarsól", eöa jaínvel enn
styttri setningar. Þaö væri
sko allsengin luröa þótt
striösglöðu konurnar hans
Páls veðurfræðings ásæld-
ust landið okkar þegar það
iUmrejn’íLrpóstin'
frá Reyni Antonssyni
klæðist slikum skrúöa.
Hvað er annars blaö allra
landsmanna að fjargviör-
ast yfir þvi þótt veðuríræð-
ingurinn bendi á þessa
augljósu staðreynd eöa þó
að einn útvarpsþulur hag-
ræði orðalagi i auglýsingu.
Til að svoleiöis nokkuð
hendi sig ekki er bara til
ein leið, aö láta auglýsend-
ur sjálfa sjá um þaö að
koma boðskap sinum á
framfæri, enda fáránlegt
að vera að borga mönnum
kaup fyrir að vura að segja
eitthvað þvert um hug sinn.
Og um slikt athæfi á tungan
mörg orð á borö við lygi,
ósannindi eða hræsni.
Já.það var kominn timi
til að við Norðlendingar
fengjum okkar skerf al'
góðviðrinu eltir einhvern
lengsta vetur i manna
minnum, og vist er aö
marga var l'arið að
lengja eftir hinni einu og
sönnu Akureyrarveðráltu,
og þegar hún kom, þá kom
hún svo um munaöi. Enda-
lausir sólskinsdagar, og
ekki féll dropi úr lofti svo
vikum skipti.
Einn þessara mörgu góö-
viðrisdaga var þjóöhátið-
ardagurinn. Þaö var svo
hér eins og viða annars-
staðar, að liklega hel'ur
þátttakan aldrei verið
meiri i hátiöarhöldunum en
einmitt nú, og það þótt
maður hafi þaö einhvern-
veginn á tilíinningunni að
hátiðin hafi veriö öllu ris-
meiri hérá árum áöur þeg-
ar bæjarfélagið sjálft stóð
að þeim. Þaö skorti eitt-
hvað á þann „virðulega
léttleika” sem hefur ávallt
verið aðalsmerki þjóð-
hátfðar Akureyringa.Osköp
fannst manni til dæm-
is hrófatildrin á Grautar-
skólatúninu sem minna
áttu á aldamótaárin eitt-
hvað hjákátleg þótt hug-
myndin væri ef til vill ekki
svo vitlaus. Þá voru kvöld-
skemmlanirnar á Torginu
lika miklu viðameiri og
fjölbreyttari, stóðu enda
lengur og ekkert tiltökumál
þótti það þótt hljómsveit-
irnar sem leika áttu fyrir
dansinum væru svo sem
hálftíma að koma sér i
gang, það var bara hluti af
stemmningunni.
Og um þjóðhátiðarhelg-
ina gerðist sá merkisat-
burður að við Akureyringar
eignuðumst okkar Brodd-
vei. Harla litiö er orðiö eftir
af gamla góða Sjallanum
nema þá nal'niö. Að sönnu
stendur sjálft húsiö ennþá á
sinum gamla (og að sögn
ólöglega) stað, en þar meö
er allt upptalið. Aö sjálf-
sögðu eru skoðanir manna
skiptar um herlegheitin en
ekki er mér grunlaust um
að þar i blandist tilfinn-
ingasjónarmið hjá mörg-
um og óneitanlega er þetta
nýja musteri gieðinnar hiö
glæsilegasta og með til-
komu þess ásamt opnun
nýju Iþróttahallarinnar
skapast ýmsir möguleikar
til ýmisskonar skemmt-
anahalds og hljómleika hér
i bæ. Þetta gæti til dæmis
Þorsteinn Viggósson haft i
huga ef hann er i húsnæðis-
hraki vegna væntanlegrar
komu meistara Claptons
hingað til lands. Raunar
væru hér öll skilyrði til aö
halda tónleika Claptons
utanhúss ef veðriö yrði eitt-
hvað I likingu við það sem
þaö hefur verið undanfarn-
ar vikur.
E n i öllu þessu góðviðri
eru blikur á lofti. Suður i
Karphúsi sitja menn og
þrátta útaf kökunni marg-
frægu, kærandi sig kollótta
um góðviörið i'yrir utan, og
það á meðan blessuö þjóð-
arskútan er að sigla i
strand, eftir fádæma dugn-
að áhafnar hennar við aö
útrýma þorskinum, og það
er líka eins gott að hún
strandi þvi það eru vist
ekki til fleiri fiskistofnar til
að ganga lrá. Það er ann-
ars spurning hvort ekki sé
orðið timabært að stofna
hér Þorskvinafélag, og
loðnuvina- og sildarvinaíé-
lög, heföi átt að vera búiö
að stofna fyrir löngu. Og
ekki kemur sá starfshópur
saman að umræðuelnið sé
ekki hin eilifu kjaramál,
hér má þó undanskilja eyr-
arkarla, skúringakonur,
svo og annað láglaunafólk.
Fyrirþvi þykjast allir hafa
umhyggju en enginn gerir
neitt og þvi er þaö þetta
fólk sem liður fyrir kjara-
baráttu annarra. Fáir
njóta eldanna sem fyrstir
kveikja þá.