Helgarpósturinn - 16.02.1984, Blaðsíða 24

Aheitin á Strandarkirkju:
HEIPIN á '
FJAR-
FESTING
eftir Sigmund Erni Rúnarsson
Trú íslendinga á mátt allskonar milliliöa
milli guös og manna hefur veriö rík um aldir.
Dýrlingar, kirkjumunir ellegar heilu guös-
húsin voru hafin til skýjanna í fortíö. Ogsvo er
aö nokkru enn.
í íslenskri ásatrú voru líkneski tilbeöin,
ýmsir dýrlingar komu til sögunnar meö
kristnitökunni um áriö þúsund, en þegar siöa-
skiptin uröu aö veruleika átti aö kveöa niöur
alla þessa milliliöadýrkun aö boöi Marteins
Luters. Samband guös og manna skyldi eftir-
leiöis veröa milliliöalaust.
En þaö hefur ekki tekist. Aheit fjölmargra Is-
lendinga á Strandarkirkju eru til vitnis um
þaö. Þessi kirkja á sunnanveröum Reykjanes-
skaga er tilbeöin enn í dag. Fólk trúir þvístaö-
fastlega aö þessari byggingu fylgi dýrölegur
máttur. Hann geti hjálpaö því svo framarlega
sem þaö heiti á kirkjuna nokkurri fjárupp-
hϚ.
Aheitin á Strandarkirkju má rekja aftur um
tvœr aldir í þeirri mynd sem þau nú þekkjast.
Um upphaf þeirra og ástœöur er fátt vitaö,
sömuleiöis sem takmörkuö vitneskja er fyrir
hendi um sögu kirkjunnar, byggingarmenn
hennar og útlit í fyrstu. Þjóösagan um haf-
raunir nokkurra sjómanna undan ströndum
Reykjaness sem bjargaö var afskínandi engli
í fjöruboröinu íHerdísarvík, er þó oftast nefnd
sem hvatinn aö byggingu kirkjunnar.
Strandarkirkja var fyrrum í eigu mestu höfö-
ingja landsins og staösett í blómlegri byggö.
Sandfok, landeyöing og fólksflótti hefur á síö-
ari tímum fœrt henniþaö hlutskipti aö vera af-
skekkt. Nú er þar aöeins fámenn sókn, eitt-
hvaö um tveir bæir fólks, og aöeins messaö þá
sjaldan fœrt er frá Hverageröi, hvaöan sókn-
arpresturinn kemur alla leiö.
Fjármunirnir sem streymt hafa til Strandar-
kirkju á síöustu öldum skipta oröiö millj-
ónum. í fyrstu rann þetta fé einvöröungu til
viöhalds kirkjunnar og launa prests, en
skömmu fyrir síöustu aldamót þótti geistlega
valdinu í Reykjavík nóg um efni kirkjunnar á
Strönd og stofnaöi í krafti áheitafjárins Hinn
almenna kirkjusjóö. Sá sjóöur hefur æ síöan
veriö notaöur til lána fyrir kaup allra kirkna
í landinu á ýmsum munum og eöa upp-
byggingu. Á tímabili fór nœstum ekkert af á-
heitafénu til Strandarkirkju sjálfrar og grotn-
aöi hún niöur á öndveröri þessari öld. Hin síö-
ustu ár hefur hinsvegar veriö gert átak til
endurbóta á kirkjunni, enda þótti mörgum
sem hún œtti oröiö fyrir því.
Höfuöstóll Hins almenna kirkjusjóös er
geymdur á Biskupsstofu, þangaö sem áheitin
berast. Hann var á síöasta ári hátt á sjöttu
milljón, 5.800.000. Þar af nam þaö fé sem
safnast haföi til Strandarkirkju einnar um
sjötíu og fimm prósentum af veltu hans, eöa
4.300.000. Magnús Guöjónsson biskupsritari,
sem hefur meö málefni sjóösins aö gera, tjáöi
HP aö á síöasta ári heföi áheitafé til Strandar-
kirkju numiö fjögur hundruö og níu þúsund
krónum, sem jafngildir þrjátíu og fjórum
þúsundum á mánuöi. „Þaö er ekkert launung-
armál," sagöi Magnús, „aö Strandarkirkja
stendur nœr ein undir öllum lánum til fram-
kvœmda viö aörar kirkjur landsins. “ Magnús
tjáöi okkur ennfremur aö fágætt vœri aö fólk
héti stórum upphæöum í einu á kirkjuna, al-
gengast vœri aö upphœöin næmi þetta frá
tveimur og upp í fimm hundruö krónur. Þo
kœmi afog til fýrir aö einstaklingar, en þó oft-
ar fyrirtœki, hétu allháum upphœöum á
Strandarkirkju, allt aö tuttugu þúsund krón-
um.
Af því sem Magnús segir má ráöa aö allstór
hópur Islendinga heiti á Strandarkirkju á ári,
líklega ekki færri en eitt hundraö á mánuöi og
ársfjöldinn eftir því. Aö sögn Magnúsar
biskupsritara er fjöldi áheitenda nokkuö svip-
aöur ár frá ári. Áukning þó greinilegri en öf-
ugt.
Nokkuö hjákátlegt má teljast aö mestallar
framkvœmdir viö kirkjur á íslandi séu fjár-
magnaöar af áheitafé, sem strangt tekiö er
bannorö í lúterskum frœöum. Þegar heitiö er
á Strandarkirkju er hún milliliöur manna og
guös og gegn slíkum milliliöum hefur
evangelísk-lútersk kirkja reynt aö berjast, allt
frá siöaskiptum á Islandi áriö 1550. Sú barátta
viröist ekki hafa tekist betur en svo aö ,,bann-
settur milliliöurinn “ er nú á dögum einn helsti
fjármagnari lútersks kirkjustarfs á íslandi.
SAGA STRANDARKIRKJU
OG ÁHEITANNA
Guðshúsið í Selvogi, Strandar-
kirkja, á sér talsverða sérstöðu í
sögu landsins. Ástæða þess að hún
var reist fyrir árhundruðum er
hulin leyndardómsfullri móðu.
Ekkert nema fögur þjóðsaga er til
marks um hvert upphaf hennar
hafi verið. Og eftir því sem tímar
hafa liðið fram þykir mörgum sem
óyggjandi sé að góðir verndar-
kraftar, guðlegur máttur hvíli yfir
henni, svo einstaklega hefur hún
bægt frá sér niðurrifi og tortím-
ingu í aldanna rás.
Áheitin á Strandarkirkju, í þeirri
mynd sem þau þekkjast nú, má
rekja allt aftur um tvær aldir. Eitt
elsta áheitið, og jafnframt það
glæsilegasta, er talið hafa komið
frá Bjarna riddara Sívertsen, föð-
ur Hafnarfjarðar, en árið 1794 gaf
hann forláta skriftastól í kirkjuna
sem svar við áheiti sem hann
hafði gert 1778, þá ungur að ár-
um, í þeirri von að hann mætti
öðlast einhvern frama í lífinu.
Kirkjan svaraði fyrir sig, svo sem
lífshlaup Bjarna er til vitnis um.
Og heit hans spurðist út.
Saga Strandarkirkju og á-
heitanna til hennar hefur
aldrei verið færð í letur
svo vitað sé, og er textinn hér á
eftir reyndar fyrsta viðleitni í þá
átt. Fáar haldbærar heimildir er
24 HELGARPÓSTURINN
að fara í þar sem nafn kirkjunnar
á Strönd kemur fyrir og er reynd-
ar með ólíkindum hversu fátt
markvert hefur fengist um hana á
prent. Um þessar mundir er séra
Kolbeinn Þorleifsson aö grafast
fyrir um þetta efni, en hann hefur
um árabil unniö að kirkjusöguleg-
um rannsóknarstörfum. Hann
segir kirkjuna hafa komist í sviðs-
ljósið skömmu fyrir 1930, en um
það leyti vaknaði mikill áhugi
meðal manna um sandgræðslu í
Selvoginum. Vildu menn græða
uppblásið landið í grenndinni með
digrum sjóði kirkjunnar, og hlut-
ust af þessari uppástungu talsverð
blaðaskrif, meðal annars um sjálfa
Strandarkirkju og sérstaka sögu
hennar. Meðal annarra reit séra
Olafur Olafsson, þáverandi Frí-
kirkjuprestur, sem byrjað hafði
prestskap sinn í Selvogi, um þetta
fyrsta brauð sitt. Hann var sá mað-
ur sem kom þeirri ódauðlegu setn-
ingu í umferð að Strandarkirkja
borgaði ætíð fyrir sig. Þessi mein-
ing klerksins varð til þess að áheit-
um fjölgaði mikið á kirkjuna, guð-
leg ímynd hennar náði athygli aft-
ur eftir að hafa legið í láginni með
áróðri skynsemistrúarmanna sem
létu hvað hæst í sér heyra um djöf-
ulskap hlutadýrkunar á ofan-
verðri nítjándu öld. Þetta aðdrátt-
arafl kirkjunnar varð líka til þess
að um hana var skrifuð mikil
skáldsaga, en höfundurinn, Elín-
borg Lárusdóttir, byggði efni sitt
mikið til á sagnfræðilegum fróð-
leik sem komið hafði fram um
kirkjuna.
Strandarkirkju er fyrst get-
ið í heimildum árið 1397, í
svonefndum Vilthinsmál-
daga. Þar er kirkjan helguð tveim-
ur dýrlingum, annarsvegar jóm-
frú Maríu og hinsvegar Tómasi
erkibiskupi af Kantarabyrgi. Sá
síðarnefndi var mjög í metum hjá
íslendingum á fyrri öldum og er
líkum að því leitt að þessi tengsl
hans við Strandarkirkju liafi
mestu um það ráðið að áheitin
upphófust á þetta guðshús í Sel-
vogi.
Hvernig svo sem leitað hefur
verið hefur ekkert fundist um upp-
haf kirkjunnar, hvenær hún hafi
verið byggð og hversvegna. En
síðari tímum er kunn þjóðsaga
þess efnis að menn sem voru í
hafsnauð hafi ákallað dýrling, þá
mjög líklega Tómas af Kantara-
byrgi og hann hafi leitt þá í land.
Það var á strönd einni þar sem
þeir reistu síðar kirkju til minning-
ar og þakklætis fyrir björgina. Eitt
afbrigði þessarar þjóðsögu kveður
svo á um að skipsbrotsmennirnir
hafi séð engil í fjörunni þar sem
þeir komu að landi. heitir þar nú
Engilsvík, en kirkjuna byggðu
mennirnir beint upp af þeim stað.
Það er fullkomlega á reiki
hvaða menn þetta voru og hven-
ær þeir voru uppi. Grímur Thom-
sen segir á einum stað í ritgerðum
sínum að þetta hafi gerst á tímum
Gissurs hvíta í kringum 1000. Séra
Jón Vestmann segir hinsvegar at-
burðinn hafa gerst í biskupstíð
Árna Þorlákssonar á síðari hluta
þrettándu aldar.
Kirkjan er nefnd eftir bæn-
um Strönd, en þar var höf-
uðból á miðöldum og ábú-
endur að jafnaði mestu stórhöfð-
ingjar landsins. Allt í grennd var
gróðursæl sveit og hlunnindi
mikil innan seilingar. Selvogur
var þá mannmargur landshluti.
Allar fyrstu aldirnar í sögu
Strandarkirkju var hún í eigu
einnar mestu höfðingjaættar á Is-
landi, svokallaðra Erlendunga.
Mikið orð fór af ríkidæmi þeirra
og er vitað að þeir voru ósparir á
viðhald guðshússins, gáfu því
marga fagra kirkjugripi, auk þess
sem þeir greiddu presti alla jafna
rífleg laun.
Ekki er vitað hvernig Strandar-
kirkja var útlítandi í fyrstu og fer
reyndar engum sögum af útliti
hénnar eða innviðum í tíð Erlend-
unga. Menn geta sér þó til um að
íburður hafi verið mikill og vísa til
efna Erlendunga í því sambandi.
Má telja öruggt að Strandarkirkja
hafi verið glæsileg og mikið hafi
verið til hennar lagt. Eitt er víst að
kirkjan bar forláta mynd af heilög-
um Tómasi af Kantarabyrgi yfir
altari og mun svo hafa verið frá
upphafi að því er menn geta sér til
um. Dýrlingur þessi var ákaft dáð-
ur á miðöldum svo sem fyrr er get-
ið og sú staðreynd að mynd hans
var geymd í Strandarkirkju gerði
það að verkum að hún varð eins-
konar miðpunktur manna í trúar-
legum skilningi.
áttaskil urðu í sögu
Strandarkirkju á ofan-
verðri sextándu öld og
fram á þá sautjándu. Sandfok
lagði byggðina í Selvogi í eyði,
einkum í kringum bólið Strönd.
Selvogsbúum fækkaði jafnt og
þétt. Laun prófastsins á Strönd
minnkuðu að sama skapi. Svo fór
að lokum að kirkjan í Selvogi og
allar jarðir hennar voru gefnar
biskupsembættinu. Eignaskiptin
munu hafa orðið árið 1749 og við
þau urðu miklar breytingar á rétt-
arstöðu kirkjunnar. Eftirleiðis var
kirkjan á framfæri þjónandi