Helgarpósturinn - 07.02.1985, Blaðsíða 13

Jón Ormur Halldórsson fyrrv. starfsmaður Hjólparstofnunar kirkjunnar:
„MATARSENDINGARNAR
GETA VIÐHALDIÐ HUNGRINU
Sífellt fleiri sérfræðingar í hjálparstarfi
gagnrýna þá stefnu sem það hefur tekið
og vilja breytingar
Frá því fyrir jól höfum við Islend-
ingar, eins og fleiri þjóðir í Norður-
heimi, horft nær daglega upp á
hungur og hörmungar milljóna
manna í Eþíópíu. Sjónvarpsmynd-
irnar af deyjandi börnum á hungur-
svæðunum kremja í okkur hjartað,
við verðum máttlaus af máttleysi
okkar gagnvart neyð þessa fólks.
Við segjum: „Þetta gengur ekki, það
verður að gera eitthvað og drífa í
því.“
Svo gefum við í söfnunina. Líður
aðeins betur þegar við sjáum okkar
peninga koma að gagni. Við höfum
bjargað fjölda barna frá hungur-
dauða — í smátíma. En hvað skeður
þegar fjölmiðlarnir beina athygli
okkar annað og hætta að „auglýsa“
hungrið í Eþíópíu, hvað þá? Við er-
um fljót að gleyma, hættum að hafa
áhyggjur af því sem við erum hætt
að sjá. En heldur hungursneyðin
áfram? Já, að öllum líkindum gerir
hún það og að öllum líkindum er
fólkið enn verr á sig komið en áður
en hjálpin mikla barst.
Þeim fer nú ört fjölgandi á Vestur-
löndum öllum sem telja hjálparstarf
af þessu tagi vera komið út á hreinar
villigötur fjölmiðlafárs, þekkingar-
leysis og misskilnings og vilja fara í
ríkari mæli en nú er gert inn á aðrar
brautir sem sannað er að skili mun
meiri árangri.
Einn þessara manna er Jón Orm-
ur Halldórsson stjórnmálafræðing-
ur. Hann var sem kunnugt er að-
stoðarmaður dr. Gunnars Thorodd-
sens, forsætisráðherra á sínum tíma,
en hefur starfað að hjálpar- og þró-
unarmálum sl. eitt og hálft ár heima
og erlendis, nú síðast á vegum
Hjálparstofnunar kirkjunnar hér á
landi þar sem hann lét nýlega af
störfum. Látum hann hafa orðið.
Fjölmiðlarnir róða
hvar við sjáum
hungrið
„Almenningur á Vesturlöndum
hefur brugðist fljótt við og sent mat
til hungursvæðanna í Eþíópíu í
gegnum hjálparstofnanir, vegna
þess að fjölmiðlarnir hafa verið þar
og sýnt hryllingsmyndir þaðan dag
eftir dag. Ástandið þar er auðvitað
hryllilegt eins og allir sjá, en enginn
spyr hvers vegna þetta ástand hefur
skapast eða hvernig megi í reynd
ráða bót á því og koma í veg fyrir
það hungur sem nú ríkir. Það er
haldið áfram að senda mat þótt öll-
um sem þekkingu hafa á þessum
málum beri saman um að svona
matarsendingar eru í besta falli að-
eins smyrsl á sárin, en í versta falli
starfsemi sem kann að viðhalda
hungri á þessum svæðum svo árum
skiptir. Það eru til óteljandi dæmi
um slíkt.“
— Hvers vegna þá þessi gífurlega
áhersla á þetta starf?
„Fjölmiðlarnir gefa almenningi
skakka mynd af þessum heimshluta,
áherslan er svo gífurleg á hörmung-
ar eins og í Eþíópíu, að hin raun-
verulega mynd af lífi fólksins í þriðja
heiminum, þessum milljörðum fá-
tækra og hundruðum milljóna van-
nærða nær aldrei að birtast. Al-
menningsálitið er nær undantekn-
ingalaust byggt á lítilii þekkingu og
misskilningi á raunverulegum að-
stæðum þessa fólks, sem eru svo
gjörólíkar okkar eigin. Þessi mis-
skilningur leiðir til þess að komist er
að röngum niðurstöðum. Almenn-
ingur bregst við á þessum gefnu for-
sendum, hjálparstofnanir svara kall-
inu.“
Jón segir að fáir hafi spurt um
hungur í Eþíópíu fyrr en breskar
fréttastofur hófu samkeppni um
fréttir þaðan. „Þannig hafa fjölmiðl-
arnir gert hungrið í Eþíópíu að veru-
leika fyrir okkur í vetur, en það dóu
ekki færri úr hungri í heiminum í
fyrravetur en í vetur. Það var t.d.
hrikaleg hungursneyð í Mosam-
bique í fyrravetur, sennilega ekki
minni en í Eþíópíu núna. En hún var
„ekki til“ fyrir okkur, hún fór ger-
samlega fram hjá fjölmiðlum. Sumir
segja að 200.000 manns hafi dáið
þar úr hungri, en það bárust engar
myndir af því. Það sama gerðist á
Sahel-svæðinu fyrir sunnan Sahara
— í Malí og Mauritaníu, þar um slóð-
ir — fyrir nokkrum árum. Fjölmiðl-
arnir ráða því eftir tilviljunum hvar
við sjáum hungrið. Alþjóðlegar
stofnanir flykkjast svo til þeirra
staða sem þær fá fé frá almenningi
til að starfa á,“ segir Jón.
Hægt að bjarga
lífi flestra
Með því að horfa á sjónvarpsfrétt-
ir og lesa blöð hér á landi fær fólk á
tilfinninguna að hungur sé eigin-
lega bara á einum stað í heiminum
núna, í Eþíópíu. Þar deyi tugþús-
undir fyrir augunum á okkur. Það er
ekki minnst á Bangla Desh t.d., þar
sem Jón segir að búist sé við að enn
fleiri farist úr hungri hvert ár en
núna í Eþíópíu, líklega um ein millj-
ón á þessu ári úr næringarskorti.
„Athyglin beinist á einn stað, og
hlutföllin eru hrikaleg. Tugir þús-
unda farast í Eþíópíu á þessu ári en
á sama tíma er búist við að um 20
milljónir manna farist í öllum heim-
inum úr beinum afleiðingum vatns-
og matarskorts, þar af 15—16 millj-
ónir barna. Og 800 milljónir eru
vannærðar. Fleiri deyja þó vegna
vonds vatns en lítils matar.
Og það mikilvæga við þetta allt er
svo þetta: Það er hægt að bjarga lífi
flestra. Það er hægt að lækka barna-
dauða í þriðja heiminum um helm-
ing með tiltölulega litlum kostnaði.
Með einföldum aðgerðum, sem all-
ar stuðla að því að fólkið hjálpi sér
sjálft. Hér er t.d. um að ræða að
bæta aðgang fólks að vatni, auka
hreinlæti, fá fólk til að grafa saur
sinn, t.d., fá það til að rækta græn-
meti, og stuðla að einföldustu
heilsugæslu. Svona er hægt að
koma í veg fyrir að fjórða hvert barn
deyi á fyrsta ári — lækka það hlutfall
um helming."
— Hvaða hjálparstofnanir vinna
að þessu?
„Það eru til fjölmargar stofnanir
sem einbeita sér að öðru en matar-
sendingum, t.d. Oxfam, Barnahjálp
Sameinuðu þjóðanna og margar
kirkjulegar stofnanir. En þessar að-
gerðir sem ég er að tala um eru
„ósexý“ fyrir fjölmiðla. Það er ekki
hægt að sýna fram á þær með nein-
um hryllingsmyndum og það er ein-
kennandi fyrir þær, að það eru
sjaldnast hvítir menn sem starfa að
þessum verkefnum heldur fólk sem
hefur verið virkjað á hverjum stað.
Þannig er t.d. mjög fátítt að hvítir
menn séu í hjálparstörfum í Asíu, og
þar hefur starfið yfirleitt gengið
mun betur en í Afríku. Og massinn
er í Asíu: Ibúar Indlands eru t.d. nær
tvöfalt fleiri en allir íbúar Afríku. En
þjóðfélög Asíu standa á gömlum
merg og menning þeirra er sam-
felldari en menning Afríkuþjóða,
eða raunar Evrópuþjóða, lífssýn
manna er önnur og skýrari. í Afríku
verður maður mun minna var við
þessa innri dýnamík, þennan innri
kraft til sjálfsbjargar. Þar ríkir líka
enn þjónustuhugsunarháttur ný-
lendutímans, þjóðfélögin hafa ekki
fengið að skapa sér þessa nauðsyn-
legu dýnamík sjálf. Hvítir menn eru
þar enn víða teknir sem hálfguðir
þrátt fyrir framferði sitt og nærvera
hvítra manna leiðir til vanmáttar-
kenndar sem kemur í veg fyrir að
sjálfsbjargarviðleitnin fái að njóta
sín.
Vanmáttarkenndin
Setning sem Afríkumaður sagði
við mig einu sinni útskýrir þetta,
hann sagði: „Við vissum ekki að við
bjuggum í kofum fyrr en hvíti mað-
urinn kom og byggði sér stórt hús.“
Hvíti maðurinn bjó til þessa van-
máttarkennd og viðheldur henni.
Það er auðvitað alhæfing, en ég er
viss um að í Afríku væri í dag minni
örbirgð og minna hungur ef hvíti
maðurinn hefði algerlega horfið á
braut eftir nýlendutímabilið og eng-
in matvælaaðstoð hefði verið veitt
síðustu 20 árin. Réttlætanlegar und-
antekningar eru e.t.v. Biafra 1968 og
nokkur lönd á þessu ári en starf á
ekki að miða útfrá slíku, því FAO og
World Food Programme eiga að sjá
fyrir því sem unnt er að nota."
Jón tekur dæmi af okkur sjálfum,
íslendingum. „ímyndaðu þér ef
ungmennafélagsandinn og sjálf-
stæðisvakningin hefðu ekki sprottið
upp á sínum tíma hjá okkur, og ein-
hverjir útlendingar úr öðrum heims-
álfum hefðu fengið að ráðskast með
atvinnuvegi okkar og komið hingað
til að „þróá' okkur. ímyndaðu þér
afskræminguna og þá færðu á til-
finninguna það sem hefur gerst í
Afríku."
Jón segir að hægur vandi sé að
framleiða nógan mat fyrir jarðar-
búa, og það þó þeir væru tvöfalt
fleiri. „Það er varla til það land í
heiminum sem ekki getur verið
sjálfu sér nægt um matvæli. Vand-
inn liggur í samspili flókinna þjóð-
félagslegra og efnahagslegra þátta.
Það er t.d. flutt meira af matvælum
út úr þriðja heiminum en inn í hann.
Matvælaaðstoðin hefur þó aldrei
verið meiri, 3—4 miiljón tonn á ári.
Á Sahel-svæðinu eru flutt út hundr-
uð þúsunda lesta af matvælum á ári
fyrir miklu hærri upphæðir en sem
nemur þeirri matvælaaðstoð sem
þar er veitt á sama tíma. Annað
dæmi: Matvælabirgðir í Evrópu og
Bandaríkjunum, oft óseljanlegar,
eru yfir 100 milljón tonn og ti! að
anna þeirri matvælaaðstoð sem nú
er veitt myndi nægja að flytja á
hungursvæðin 2—3% af þessu, og
það eru birgðir sem fást gefins.
Þetta er yfirleitt spurning um flutn-
inga.
I Afríku taka þjóðfélagsvandamál-
in t.d. á sig þá mynd að borgirnar
eru úr aigjörum tengslum við lands-
byggðina. Borgirnar eiga meira
skylt við Evrópulönd en eigin lands-
byggðir. Gjaldeyririnn er notaður
við uppbyggingu í borgunum sem
þrautpína sveitirnar til að framleiða
útflutningsvöru á borð við te, kaffi
og banana. Almennu matvælaverði
er hins vegar haldið niðri í borgun-
um, svo einungis borgar sig að fram-
leiða útflutningsvörurnar. Stöðugt
sígur á ógæfuhliðina; matvælafram-
leiðsla fyrir íbúana sjálfa minnkar,
því framleiða þarf meira kaffi, te,
eða sykur til að eiga fyrir vöxtum af
erlendu lánsfé. Dæmi: Viðskipta-
kjör ríkja þriðja heimsins hafa
versnað svo mikið á síðasta áratug,
að þau hafa tapað meiru á því einu
en þau hafa fengið í þróunaraðstoð
á þessum tíma.“
Jón segir að tvennt þurfi að breyt-
ast. Við þurfum að leggja til hliðar
þá afbökuðu mynd sem við höfum
af þriðja heiminum, hætta að sjá fyr-
ir okkur hjarðir af dökkleitu svelt-
andi fólki, sem virðist gersamlega
ósjálfbjarga um alla hluti og sem við
treystum ekki til að nýta sér aðstoð
okkar upp á eigin spýtur.
„Og við verðum að fara að miða
okkar starf eingöngu við það sem
þessu fólki kemur best, sem er í
langfæstum tilvikum það sama og
kemur sér best fyrir mann sem situr
á skrifstofu hjálparstofnunar í vest-
rænni höfuðborg. Við verðum að
setja okkur í spor þessa fólks og
hætta að hugsa þessi mál út frá eigin
heimsmyndog hentugleikum. Núna
er nákvæmlega ekkert gert til að
upplýsa okkur um raunveruleika
fólks í þriðja heiminum og ég held
að við Islendingar vitum minna um
hann núna en í fyrra, þar sem mynd-
in hefur enn fengist að skekkjast,"
segir Jón að lokum.
HELGARPÖSTURINN 13