Helgarpósturinn - 02.05.1985, Síða 13

Matthías Viðar Sæmundsson í HP-viðtali
Lagði inn opnuviðtalsbeiðni fyrir nokkrum
vikum hjá Matthíasi, helst um eitthvað annað en
bókmenntir. Hann tók því fremur dræmt.
Hringdi svo í mig hálfum mánuði seinna, kom-
inn af Hellisheiðinni, nýbúinn að skila af sér
stóru verkefni á vegum Bókmenntastofnunar,
upplagður í viðtal á vertshúsi nokkru. Þangað
gæti ég komið ef ég vildi viðtal. Blaðamaður
hlýddi, en pakkaði fljótiega saman ritföngunum
eftir að Matthias hafði haldið langa tölu um að
lífið væri speglasalur og sett fram snjalla kenn-
ingu um að Bakkabræður væru hinir einu
sönnu, íslensku Sysifosar — og sagt við gengil-
beinuna: „Eina saumavél, takk!“ Viðtalið frest-
aðist því fram í næstu bæjarferð. Til að liðka um
málbein Matthíasar reyndist samt sem áður
nauðsynlegt að byrja á bókmenntaspjalli. Þar
sem hann hefur mikið skrifað um einfara og ut-
angarðsmenn er lógískt að fyrsta spurningin
hljóði svo:
— Hefuröu fremur hallast að bölsýnum bók-
menntum en öðrum?
„Nei, þær eru ekki bölsýnni, hins vegar eru
þær hugrakkari og lífsskoðun þeirra ósvikin og
í húmanískum anda okkar tíma af því að þær
fást við manneskjuna, hverja og eina og hvar í
stétt sem hún stendur. Þar að auki hef ég áhuga
á þeim þar sem ég hef áhuga á sjálfum mér og
lít svo á að allir þurfi á sjálfsskoðun að halda til
að geta komist lifandi í gegnum lífið og sæmi-
lega af við aðrar manneskjur. Talandi um böl-
sýni þá er engin slík fólgin í því viðhorfi að lífið
sé slagur við dauðann eða dauðaslagur. Þvert á
móti felur það í sér bjartsýna hugsun um að
augnablikið gefi sjálfu sér gildi, að vonin búi í
lífsandanum eða hvað við köllum það.“
íslendingar enda sem
tilfinningalegar druslur
— Er lífsskoðun þín þarna lifandi komin?
„Stór partur af henni, já, og margra íslend-
inga. Fólk leitar langt yfir skammt þegar það
heimfærir þessa lífsskoðun upp á franska spek-
inga eða aðra slíka. Menn eins og Albert Camus
skrifuðu digrar bækur um efni sem íslendingar
hafa fyrir Iöngu, fyrir öldum síðan, komið að í
örfáum ljóðlínum og stuttum sögum. Hvað eru
allar bækur Sartre til að mynda á móts við sög-
una um Gunnar Gjúkason sem Atli, sá vondi
Húni, lét varpa í ormagryfjuna? Hann var fjötr-
aður að öllu öðru leyti en því að hann gat hreyft
tær annars fótar og spilaði á hörpu stanslaust,
því honum var bráður bani búinn hætti hann að
slá, því ormarnir biðu til að höggva. Samt hélt
Gunnar áfram að slá og kannski þess vegna.
Gunnar þessi nam hvaða gildi lífið hefur.
Ég held að íslendingar yrðu hamingjusamari,
fylgdu þeir fordæmi hans en leituðu ekki að
gæfu í hlutum, sólarlandaferðum, metorðum og
þar fram eftir götum. Gæfan býr nefnilega fyrst
og fremst í manneskjunni sjálfri, líkt og ógæfan,
en ekki í umhverfi hennar. Þessa hugsun vantar
marga og afleiðingarnar hafa verið hryllilegar.
Myndi kjarnorkusprengjum til dæmis hafa verið
varpað ef menn hefðu skynjað hvers virði lífið
er? Þetta verkar kannski naíft en hugsi menn
málið til hlítar, skynjir þú þína eigin mennsku
hlýtur þú að virða mennskan rétt annarra."
— íslendingar eru semsé óhamingjusamir
sama hvað öllum skoðanakönnunum líður?
„Já, það er nú það. Ætli hamingjan sé ekki
ógæfa þeirra flestra. Og þá meina ég þessa
glæru hamingju sem ekki vex að innan heldur
stafar af hlutum umhverfis þig. Ég hef ekki enn
kynnst hamingjusömum fslendingi. Ég heyrði
þó gamlan mann lýsa því í útvarpinu um daginn
hvað hann væri yfrið hamingjusamur. Ég lagði
auðvitað við hlustir en þá kom í ljós að öll hans
gæfa tengdist því að honum hafði gengið vel
efnalega. Svona hugsun skil ég ekki. Samkvæmt
þessu er gæfan háð kaupgjaldsvísitölu, Seðla-
bankinn paradís á jörðu og Steingrímur Her-
mannsson leiðin til lífshamingju.
Gamlir menn halda oft að þeir viti betur en
óráðnir unglingar, en ég efast stórlega um það
og held því sé öfugt farið. Og mig grunar að
margir aldurhnignir fslendingar séu léttgeggj-
aðir eftir lífskjarabyltinguna á sínum tíma. Og
kannski er í raun ekkert undarlegt við það að
menn missi sína andlegu heilsu í lífsgæðakapp-
hlaupi þar sem þeim ber skylda til að safna öllu
öðru en lífi. Og enda sem tilfinningalegar
druslur."
— Hvernig viltu lýsa skapgerð íslendinga?
„Ég held að lund íslendinga sé mótsagna-
kenndari eða tvískiptari en nálægra þjóða og ef
til vill orsakast það af kjörum þeirra í gegnum
aldirnar. í þessu sambandi skulum við gæta þess
að aðstæður meginlandsbúa til að mynda hafa
verið allt aðrar. Þeir hafa getað læst náttúruna
úti, byrgt sig innan þykkra borgarveggja og á
þann hátt eytt þessari sveiflukenndu hrynjandi
sem íslendingurinn hefur búið við fram á þessa
öld. Borg íslendingsins hefur takmarkast við
kotbæinn, hann hefur staðið nánast berskjald-
aður gagnvart náttúrunni, sjaldnast vitað hvað
dagurinn ber í skauti sínu. Hann hefur lifað
sumar með miklu ljósi en langan vetur með
miklu myrkri. Skapgerðin, held ég, hefur mótast
af þessum andstæðum og mér finnst það koma
vel fram í þjóðsögunum.
Ef við berum saman álfasögurnar og drauga-
sögurnar, þá er þetta gjörólíkur skáldskapur
hvað snertir hugblæ og tilfinningu en báðar teg-
undirnar lýsa þó tengslum fólks við náttúruna.
í þeim fyrri býr fátækt fólk til skáldskap úr
draumi sínum um eilíft sumar. Það er alltaf gott
veður í álfasögum. í hinum síðari birtist vetrar-
ríkið í öllu sínu veldi með sínum vættum og það
er alltaf vont veður i draugasögum. Þessar sögur
lifðu hlið við hlið og voru sagðar sama fólki af
sama fólki. Ég held að með þeim hafi menn
reynt að koma sinni þverskiptu tilveru heim og
saman, sætta mótsögnina á milli Ijóss og lífs ann-
ars vegar og myrkurs og dauða hins vegar. Sé
þetta rétt, þá hafa þjóðsögurnar sem heild gegnt
líku hlutverki og goðsagan til forna, sem var til-
raun manna til að skýra hið óskiljanlega og
koma reglu á óreiðuna."
Reyni að varðveita eigin
óhamingju
Matthías fer greinilega létt með að hrista
kenningar fram úr erminni. Ekki laust við að
blaðamaður sé farinn að klóra sér í kollinum.
— Hvar stöndum við svo í dag?
„Nútímamenn hafa að mestu týnt þessari að-
ferð og ef við horfum yfir bókmenntirnar á þess-
ari öld er eins og þær hafi storknað í farvegum
sem liggja til tveggja öndverðra átta. Annars
vegar er mikið um ljósfælnar harmstunubók-
menntir þar sem hvergi sér til sólar, hins vegar
myrkfælnar raunsæisbókmenntir. Hrynjandina
eða sveifluna vantar oftast, vitundina um að líf ið
er bæði ljós og skuggi, að ekkert er einhlítt. Ég
held jafnvel að lýsa mætti lífinu með þremur litl-
um orðum: hvorugt, annað tveggja og hvort
tveggja. En ég tek þó fram að margar undan-
tekningar eru frá þessu sem betur fer.“
— Hver er þín leið til að sœtta Ijós og skugga
í þinni sálarkyrnu? íhverju felstþín hrynjandi?
„Ég eltist við hamingjuna eins og hinir en
reyni jafnframt að varðveita eigin óhamingju.
Ég reyni að lokast ekki inni í fúkkuðum komp-
um, heldur halda alltaf dyrum opnum og lofta út
öðru hverju, altso mygla ekki. Annars sagði
Byron einu sinni: „The best of life is but intoxi-
cation." Hann sagði þetta eftir að hann varð feit-
ur, held ég, en það er gott samt. Ég er hjartan-
lega sammála þessu, hins vegar finnst mér að þú
þurfir vímu hverja af sínu tagi svo þú bætir ekki
eitt böl með öðru verra. Víma getur falist í svo
mörgu: þú getur horft á sólarlagið, synt hunda-
sund, ort ljóð, fengið þér í glas o.s.frv., gefið þig
að einhverju viðfangsefni og verið einlægur og
heill í því, þú verður aðeins að gæta þess að lok-
ast ekki af í því.“
— Maður verður sem sagt að víma sig á að
minnsta kosti tveimur gjöfum í einu?
„Já, og aldrei að dragast um of að einum
vímugjafa svo þú verðir of háður honum, sért
húsbóndi hans en ekki þræll.“
— Hverjir eru helstu vímugjafarnir í lífi þínu
þessa stundina?
Nú hlær Matthías hátt og lengi. „Þeir eru
ósköp margir, en ég ætla ekkert að segja lesend-
um Helgarpóstsins frá þeim. En í sem stystu máli
get ég ósköp einfaldlega svarað að tveir helstu
vímugjafarnir í mínu lífi séu ég sjálfur og annað
fólk.“
— Er þetta ekki full almennt? Eiga svona
frœðingar eins og þú ekki bara erfitt með að
vera opinskáir í umrœðu um persónu sína?
Hœttir þeim ekki til að fela sig á bak við aðra?
Finna hliðstœður með eigin lífi og sítötum ein-
hverra annarra eins og þú vitnaðir áðan í
Byron? Þar sem sltkur samanburður er þér
svona tamur, þá liggur kannski beinast við að
spyrja þig Iwort þú sjáir þig í Gunnari Gjúka-
syni...
„Já, það geri ég og ég vona að sem flestir geri
það. Annars er Gunnar Gjúkason frægur fyrir
annað en listsköpun í sögunni, en þessi athöfn,
sköpunin, getur birst á svo ótal mörgum sviðum
eins og ég sagði áðan. Það skiptir höfuðmáli að
menn séu heilshugar í verki sínu og að þeir séu
að því fyrir sjálfa sig en ekki fyrir umhverfið."
— Hvað fjötrar þig?
„Ég veit mín takmörk, Jóhanna mín, og minn
vitjunartíma," segir Matthías og glottir helblár.
„Mér finnst að lífið sé sjálfu sér nóg. Það er ekki
ástæða til að trúa á eitt eða neitt fyrir utan okkur
sjálf. Grafarvistin er dásamleg og eyðileggingin
skapandi þótt þögnin hérna niðri sé hávaðasöm
á stundum."
Get aldrei lifað regluföstu
lifi til lengdar
— En hvernig togast Ijósfœlnin og myrkfœln-
in á í þér?
„Það hlýtur að vera endalaus togstreita. Mér
finnst sú manneskja vonlaus sem ekki er bæði
ljósfælin og myrkfælin og í raun lít ég ekki á
þetta tvennt sem neinar andstæður. Það eru af-
skaplega margar manneskjur sem óttast myrkr-
ið í sjálfum sér og reyna að gleyma dauðanum,
slíkar manneskjur nálgast það í mínum huga að
vera ómennskar og þær eru hættulegar lífi ann-
arra, eins og ég sagði áðan.“
— Hvernig viltu lýsa lífsstíl þínum?
„Ég held ég geti aldrei unað regluföstu lífi til
lengdar. Akveðin regla er náttúrulega nauðsyn-
leg, en mín regla verður að vera breytileg. Þjóð-
félagið er reyndar byggt upp á því að binda fólk
við ákveðin hlutverk, búa þvi til hlutskipti. Mér
finnst hinsvegar að þú eigir að búa sjálfur til þitt
hlutskipti, rækta frelsi þitt. Tökum hjónabands-
stofnunina sem dæmi. Það er alltof algengt að
fólk sem stendur ekki undir sjálfu sér sem ein-
staklingar leiti öryggis í því að stjórna annarri
manneskju eða láta aðra manneskju stjórna sér,
reyni með því að eyða sinni óreiðu.
Ég held að þau hjónabönd séu afar fá þar sem
fullt jafnræði ríkir milli maka. Það sagði a.m.k.
Sartre, en hann er nú víst dauður og grafinn og
nábítarnir farnir að sjúga líkið eins og sá illi á DV
orðaði það svo fallega um daginn. Ég er þó ekki
sammála Sartre, ég held að ég og aðrir getum
ræktað okkar frelsi með annarri manneskju og
kannski hvergi nema þar.“
— Hver er þín „uppskrift“ að tveggja manna
„raektuðu“ frelsi? Hverjar eru þtnar hugmynda-
legu og tilfinningalegu forsendur fýrir sltku í
svipinn?
„Sumir halda því fram að ástin sé kyrrð, það
er, ástand sem báðir aðilar eru sameinaðir í.
Fromm sagði það til dæmis. Aðrir halda því fram
að ástin byggist einungis á hreyfingu, þar sem
báðir aðilar eru fullkomlega frjálsir hvor frá öðr-
um. Ég held hins vegar að ástin sé kyrrð á hreyf-
ingu, póesía augnabliksins. Hún er upphaf í leit
að sínum endalokum. Ég hef enga trú á því að
fólk geti sameinast án þess að skerða hvort ann-
að, ég held að það sé andstætt mannlegu eðli.
Hins vegar er fólk alltaf að reyna og það er gott.
En að þjið sé eitt eða annað lokatakmark til, það
tel ég firru.“
Matthías flissar skelmislega. „Ég er alltaf á
leiðinni, alltaf á leiðinni. Hins vegar finnst mér
alltof margir vera komnir á leiðarenda."
— Á hverju hafa þín sambönd við konur einna
helst strandað?
„Oft hef ég fyllst leiða. Vegurinn milli kyrrð-
arinnar og hreyfingarinnar er mjög vandratað-
ur, og okkur hættir til að tapa áttum. Fólk í föstu
sambandi verður að halda ákveðinni spennu í
samskiptum sínum innbyrðis. Ef það hættir að
bíða hvort eftir öðru, hættir að búast við, verði
spennufall, þá er allt dauðadæmt."
— Gerirðu í því meðvitað að skapa spennu?
„Já. Hvað heldur þú?“
— Ertu það sem kallað er í daglegu tali
„kvennamaður“?
„Nú verður Matthías fyrst demónískur á svip-
inn og rekur upp hlátur. „Hver er þessi kona
sem allir eru alltaf að tala um? Er hún örvhent
eða rétthent, þykk eða þunn, hálslöng eða svíra-
digur? Konur eru manneskjur, einstaklingar eins
og karlmenn og ég get ómögulega tjáð mig um
konuna með stóri K-i. Þeim hefur þó heldur farið
aftur frá því á landnámsöld, held ég. Vissulega
hef ég þekkt nokkrar konur eins og hinir. Ég hef
reynt að vera sannur í samböndum mínum við
þær og ég held að engin þeirra sé óvinkona mín
af þeim sökum."
Auqnablikssamhljómar
hafa dýpri óhrif en langar
sambúoir
— Þú sœkist eftir sívirkri athöfn með „kon-
unni" og því að komast út úr einsemdinni. Var-
anleiki athafnarinnar skiptir þá ekki endilega
máli?
„Nei. Það sem ég sækist eftir í samskiptum við
konur og almennt reyndar í lífinu er samruni til-
finningalega, andlega og kynferðislega. Og
augnablikssamhljómar hafa haft miklu dýpri
áhrif á mig heldur en langar sambúðir. Ég held
að varanleiki skipti í sjálfu sér engu máli."
— Finnst þér ekkert óþœgilegt við það að eiga
svona mörg sambönd að baki?
„Nei, ég hef reynt að vera sannur. Reynsla
getur verið misánægjuleg þegar maður upplifir
hana en þegar frá líður verður öll reynsla gef-
andi, gerir mann ríkari, hvernig sem hún hefur
verið í upphafi. Og framar öðru og öllu þá ber
hver maður ábyrgð á sjálfum sér og ég virði ekki
þann sem skirrist slíkt. Þótt leiðir tveggja mann-
eskja skarist á tímabili og þær eignist saman líf,
þá verða þær samt sem áður að halda í sjálfar
sig.“
— Svo að við víkjum aftur að bókmenntun-
um. Hvað hefur ráðið vali þínu á viðfangsefn-
um? Er það að einhverju leyti tengt samsömun
við aðalpersónur viðkomandi verka?
„Já, ég held reyndar að fræðimaður eða gagn-
rýnandi verði að geta samsamað sig viðfangs-
efninu. Að öðrum kosti kemur yfirleitt lítið út úr
starfi hans. Maður sem skrifar um einsemdina til
dæmis, hann verður að vita hvað einsemd er, og
svo er um martröðina, gleðina og svo framvegis.
En innlifun í bókmenntarannsóknum hefur
ekki verið í tísku um alllangt skeið, menn hafa
til dæmis tekið trú á strúktúralískar aðferðir, og
gleymt því stundum að aðferðirnar eru aðeiris
hjálpartæki. Ekkert kemur í staðinn fyrir innlif-
unina."
— En nú hafa áherslurnar breyst nokkuð und-
anfarið hjá þér í rannsóknum. Aður skrifaðirðu
mikið um einfara og utangarðsmenn t.d. í verk-
um Gunnars Gunnarssonar og Thors Vilhjálms-
sonar, en nú leitar þú uppi birtingarmyndir ást-
arinnar og bjartsýninnar. Af hverju stafar það?
„Á tímabili var mér sama.“
— Sama um hvað?
„Sama um hvernig þetta allt veltist. En núna
er mér alls ekki sarna."
Sektin er alltaf þín
Var það eitthvað eitt öðru fremur sem fékk þig
til að breyta um farveg?
Hamleskt hik kemur á Matthías. „Nei... Jú,
reyndar. Við vorum að tala um kompur áðan.
Stundum rekast menn inn í eina slíka og læsa
lyklana úti. Ég hafði mína með mér inn og
komst út. Kíkti inn í aðrar og á vonandi eftir að
skoða fleiri. Það er grundvallarskilyrði fyrir mig
að geta bætt við mig meira lífi eða safna reynslu,
með öðrum orðum. Það eru alltaf einhver ytri
atvik sem hafa áhrif á hvaða stefnu þú tekur, en
frumorsökin býr þó alltaf í sjálfum þér.“
— Svo þú ert svona í og með að afneita að ein-
staklingurinn sé fyrst og fremst félagslega skil-
yrtur?
„Nei, ekki með öllu. Það eru margar kynslóðir
inni í mér og þér. Við komumst aldrei undan for-
tíðinni. En þó held ég að lífið sé okkur í sjálfsvald
sett, endanlega geturðu valið hvaða leið þú ferð.
Þú getur ekki varpað sökina á aðra, sektin er
alltaf þín.“
— Hvað olli þessum breytingum hjá þér?
„Mikil einvera, sjálfsmorð vinar, myrkur í um-
hverfinu. Og fleira reyndar."
— Búa ekki allir íslenskir borgar- eða bœjar-
búar við þessa innri sem ytri togstreitu, jafnvel
skítsófreníu, hvort sem þeir búa í Reykjavík, á
Selfossi, ísafirði eða Höfn í Hornafirði?
„Jú! Forfeður okkar tókust á við myrkrið og
ljósið í sér með tjáningu, reyndu að sætta þessar
mótsagnir í skáldskap. Nú kunnum við ekki
lengur að hugsa í þverstæðum. Okkur finnast
þverstæður vera merkingarlausar. í vestrænni
nútímaheimspeki hafa menn jafnvel útskúfað
hugtökum eins og lífi og dauða þar sem þeir
töldu þau of almenn, þokukennd og jafnvel
merkingarlaus. Þess í stað fóru menn að skil-
greina orð. f sjálfu sér er það ágætt, en ég man
að þessi merkingarleit kenndi mér ekki nokk-
urn skapaðan hlut. Hún kenndi mér ekki „heim-
speki, hún kenndi mér „skólaspeki". Hún
kenndi mér að horfa með augum moldvörpu-
anda sem magnast hefur í skólum Vesturlanda
síðastliðin þrjúhundruð árin.“
— En nánar samt sem áður um vendipunkt-
inn: frá einförum og utangarðsmönnum yfir í
„ástina"?
„Ég hef reyndar verið að fást við fleiri en eitt
verkefni undanfarið. Til dæmis Kristján Fjalla-
skáld. Það er margt svipað með honum og lón-
erum Gunnars Gunnarssonar. Mjög heillandi
heimur, þar sem er heimur einfarans, göngu-
mannsins. Er þetta ekki fullnægjandi svar, ha?“
— Ég á samt sem áður erfitt með að skilja
hvernig hœgt er að skipta sér svo hektískt á milli
nokkurra vímugjafa eins og þú virðist gera...
„Ég tek skorpu í þessu og ég tek skorpu í öðru
enda nenni ég ekki að standa í þessu rölti út og
suður um litrófið. Fólk á að gefa sig allt í það sem
það er að gera hverju sinni. Mín víma er ég
sjálfur."