Helgarpósturinn - 11.09.1986, Blaðsíða 26

HVERJUM SINN
DOKTORSRITGERÐ EYJÓLFS KJALARS
EMILSSONAR HEIMSPEKINGS GEFIN ÚT
HJÁ CAMBRIDCE UNIVERSITY PRESS í
BRETLANDI
Fílabeinsturn er í rauninni kynlegt
og allt að þuí Iwimleitt orð — en það
flökrar engu að síður að mér þegar
ég hef verið leiddur inn í vistarveru
á annarri hœð aðalbyggingar Há-
skóla íslands. Par er til húsa hvorki
meira né minna en Heimspekistofn-
un heimspekiskorar Háskólans, en
sú staðreynd kemur þó ekki í veg
fyrir að út sjáistyfir Öskjuhlíðina og
glitti í Skerjafjörðinn. Aftur á móti
hangir á einum veggnum málverk
— sem ég velti fyrir mér um stund
eftir hvern muni vera — af þýska
heimspekingnum Hegel á besta
aldri, en hugsun hans kvað fylla
tuttugu bindi vœn. Við vegginn
gegnt hinni miklu mynd standa tveir
bókaskápar, sem eflaust geyma Brot
úr verkum forsókratísku heimspek-
inganna í útgáfu Diels, ritsafn Plat-
óns, Ævir heimspekinga eftir Díóg-
enes Laertíos og önnur nauðsynleg
atvinnutœki þeirra sem hafa fest ást
á viskunni. A eins konar sófaborði
liggur innbundin ritgerð: Plotinus
on Sense-Perception, doktorsþesa
Eyjólfs Kjalars Emilssonar; Prince-
ton 1984. Sjálfur situr Eyjólfur, sem
núna er starfsmaður Heimspeki-
stofnunar, andspœnis mérogskenk-
ir óhjásneiðanlegt kaffið úr könnu
sem fortakslaust er ekki gjör af
neinu fílabeini.
„Plótínos var uppi á þriðiu öld eft-
ir Krist," segir mér Eyjólfur, „og skrif-
aði á grísku. Tiltölulega mikið er
varðveitt eftir þennan forna höf-
und, sem oft er kallaður síðasti
miklu heiðni heimspekingurinn.
Hann var upphafsmaður svonefnds
ný-platónisma og hafði gífurlega
mikil áhrif á hugsun manna í lok
fornaldar og á miðöldum, svo og á
endurreisnartímanum."
— „Sense-perceptiorí' merkir
skynjun: hvaða skoðun haföi Plótín-
os á henni?
„Það er mjög erfitt fyrir mig að
gera grein fyrir því í fáum orðum, til
þess stendur þetta efni mér of nærri
eins og er. Plótínos gengur út frá
hugsun Platóns og þróar hana, var
jafnvel eindregnari tvíhyggjusinni
en meistari hans. Það sem er þó
kannski athyglisverðast er ótrúiegt
næmi hans á fyrirbæri sálarlífsins,
og er skynjunin þar auðvitað með-
talin.“
Ritsmíð Eyjólfs um heimspeking-
inn Plótínos verður innan tíðar gef-
in út á vegum hins virta breska
bókaforlags Cambridge University
Press. Þegar samtal okkar átti sér
stað var Eyjólfur á leið utan til Bret-
lands til setu á bókasöfnum, þar sem
hann hugðist ganga endanlega frá
handriti sínu áður en það yrði sent
útgáfufyrirtækinu. — En verkið er
skrifað sem doktorsritgerð við
Princeton-háskóla í Bandaríkjun-
um, ekki satt?
„Jú,“ er svarið. „Þar var ég við
nám í heimspeki frá árinu 1977. Ég
lauk við kúrsa haustið 1979. Eftir
það vann ég að doktorsverkefninu
ýmist úti eða hér heima, það er að
segja á Hólmavík, en konan mín,
Hjördís Hákonardóttir, var þá sýslu-
maður Strandasýslu."
— Var betra að einbeita sér á
Hólmavík en í Princeton?
„Mér hefur óvíða fundist betra að
einbeita mér en á Ströndum," segir
Eyjólfur trúverðugur á svip, „og
kyrrðin þar hæfði heimspeki Plótín-
osar einkar vel.“
— Þú hefur heillast sérstaklega af
heimspeki fornaldar: hvers vegna?
„Þegar ég var í heimspeki í há-
skólanum hérna var ég í fyrstu
óákveðinn hvaða aukafag ég ætti að
taka með. Ég tók fyrst frönsku, en
leiddist hún, og fór þá — fremur
seint — í forn-grísku. Ég vissi ekkert
út í hvað ég var að fara, en grunaði að
af þessu máli myndi ég hafa gaman,
sem líka gekk eftir. Þegar kom að
því að velja sér BA-verkefni langaði
mig til þess að tengja þessi tvö fög,
heimspeki og grísku, og datt þá í
hug að þýða samræðuna Gorgías
eftir Platón og skrifa um hana rit-
gerð. Þegar hér var komið sögu var
ég orðinn ákveðinn í að gera forn-
öldina að sérsviði, og þá kom há-
skólinn í Princeton strax sterklega
til greina fyrir framhaldsnám. Þar er
geysisterk heimspekideild, og innan
vébanda hennar er stofnun sem
leggur aðaláherslu á fornaldarheim-
speki."
— Hver er rás viðburða i samrœð-
unni Gorgíasi?
„Gorgías er samræða um sið-
fræðileg efni. Þar er tekið á klass-
ísku sókratísku vandamáli: hvernig
á að lifa lífinu. í ritinu er vikið að
mörgu, en að sumu leyti eru athygl-
isverðastar fyrir okkur spurningar
sem þar er varpað fram um hlutleysi
tækninnar. Sókrates ræðir við
mælskukennarann Gorgías um
hans fag. Gorgías stærir sig af því að
geta sannfært hvern sem er um
hvað sem er; þetta geti hann meira
að segja án þess að hafa nokkurt vit
á viðfangsefninu. Sókrates hnýtur
um þetta og fær hann til að játa að
hann geti notað list sína bæði til
góðs og ills; en ef svo er og ef
mælskumaðurinn hefur sjálfur ekki
vit á því hvað er til góðs og hvað til
ills á viðkomandi sviði, þá sé undir
hælinn lagt hvort útkoman af iðju
hans er góð eða slæm.
Þetta atriði vekur spurningar sem
skipta máli á okkar dögum — um
mátt áróðurstækni af ýmsu tagi og
jafnvel um mátt vísinda og tækni al-
mennt. Margir myndu ugglaust gefa
nákvæmlega sömu svör um sínar
starfsgreinar og Gorgías um
mælskulistina: að í þeim búi yndis-
legur máttur, en þær séu þó í sjálfu
sér alveg hlutlausar hvað varðar
gott og illt. Þetta svar er opið fyrir
sama andófi og Sókrates hefur fram
að færa.“
— Hvað er heimspeki, Eyjólfur?
„Alltaf er þessari spurningu nú
skellt á mann! Margir heimspeking-
ar forðast að gefa ákveðin svör við
þessari spurningu, telja jafnvel að
það sé ekki hægt. Ég er þó til í að
reyna."
— Lát heyra!
„Að mínum dómi er heimspekin
samansafn allra áhugaverðra spurn-
inga — og tilrauna til svara við þeim
— sem ekki falla undir einstakar vís-
inda- eða fræðigreinar eða önnur af-
mörkuð svið mannlífsins. Slíkar
spurningar geta vaknað út frá vís-
indum og fræðum, en alveg eins út
frá lífinu sjálfu. Þær geta verið víð-
tækar eða afmarkaðar, varðað
marga eða fáa, en eiga sér það þó
sammerkt að ekki liggur fyrir nein
viðtekin tækni til þess að taka á
þeim — hvað þá klár svör.“
— En hvert er þá hlutverk heim-
spekinnar?
„í rauninni eru allir menn heim-
spekingar, að minnsta kosti í þeim
skilningi að allir velta einhvern tíma
fyrir sér spurningum af því tagi sem
ég var að nefna. En ég tel að það sé
mikilvægt að til sé fólk sem gerir
þetta markvisst. Það ætti að geta
komið öðrum að gagni og hefur
vafalaust gert það.“
— Þú álítur að heimspeki sé ekki
vísindagrein?
„Eftir því sem ég sagði er heim-
speki ekki vísindi. Hver vísinda-
grein hefur gefnar aðferðir og kenn-
ingar sem iðkendurnir hafa komið
sér saman um og vinna út frá. Þetta
á ekki við um heimspeki."
— Siðfrœði er, þykist ég vita,
veigamikill þáttur heimspekinnar:
er hœgt að líta á heimspeking sem
sérfrœðing í því hvað er rétt og hvað
rangt?
„Mér finnst að heimspekingar séu
í svolítið skrýtinni afstöðu að því er
þetta varðar. Maður verður stund-
um var við að litið sé á okkur sem
slíka sérfræðinga. Ég held þó að það
sé staða sem enginn okkar vilji í
raun og veru gegna. En hitt er rétt
að heimspekin getur lagt mönnum í
hendur vopn til að hugsa skýrar og
betur um siðferðileg vandamál."
— Ætli eitthvað sé til í því, sem
stundum hefur heyrst, að Islending-
ar eigi ekki að fást við heimspeki?
„í Islenskri menningu hefur Sig-
urður Nordal þetta eftir Finni Jóns-
syni, og Laxness hefur látið svipuð
orð falla, að mig minnir. En þetta
eru auðvitað eintómir sleggjudóm-
ar. Staðreyndin er sú að heimspeki
hefur verið stunduð hér frá því á
miðöldum og oft með ágætum
árangri. Eftir að farið var að kenna
hana að ráði við Háskólann upp úr
1970 er óhætt að segja að greinin
hafi blómstrað hjá okkur — sem
væntanlega er til marks um að hún
eigi sér hljómgrunn á meðal þjóðar-
innar."
— Þú varst íhópi þeirra fyrstu sem
útskrifuðust í heimspeki héðarí?
„Já,“ rifjar Eyjólfur upp. „Ætli ég
hafi ekki verið annar á eftir Guð-
mundi Heiðari Frímannssyni. Þetta
var bráðskemmtilegur hópur sem
maður var þarna í, og andinn eftir
því. Þarna voru meðal^ annars
kollegi minn Vilhjálmur Árnason,
Ingimar Ingimarsson fréttamaður,
Halldór Halldórsson ritstjóri Helg-
arpóstsins, Jón Laxdal Halldórsson
á Akureyri og fleira ágætis fólk.
Kennararnir voru þeir Páll Skúla-
son, Þorsteinn Gylfason og Mikael
Karlsson. Auk þess að kenna okkur,
sem þeir gerðu með ágætum, voru
þeir alveg til í að blanda geði við
okkur stúdentana, enda ekki löngu
komnir frá námi sjálfir og sjálfsagt
verið með talsvert af stúdentablóði
í sér ennþá."
— Um þessar mundir ertu starfs-
maður Heimspekistofnunar. Hvaða
starfsemi fer fram á vegum hennar?
„Verkefnin eru óþrjótandi og til er
nóg af góðum mannskap, en við
gætum notað meiri peninga. Ég
held að ég sé ekki að ljóstra upp
neinu leyndarmáli þegar ég segi að
næsta stórverkefni á vegum stofn-
unarinnar sé aukin og endurbætt
útgáfa á Sögu mannsandans eftir
Ágúst H. Bjarnason; markmiðið
með þessari endurbættu útgáfu er
að úr verði fyrsta flokks heimspeki-
saga á íslensku."
— Hvað ertu að glíma við prívat
og persónulega?
„Auk þess að vera að ganga frá
bókarhandritinu, þá hef ég unnið að
því undanfarin þrjú ár að þýða Rík-
ið, sem er eitt af mestu verkum Plat-
óns. Þetta er nú mjög langt á veg
komið, og ætti Ríkið að geta komið
út á næsta ári.“
— Er Heimspekistofnun fílabeins-
turn?
„Ég vona það. Fílabeinsturnar eru
yndislegar byggingar sem hver
maður ætti að hafa hjá sér — þær
eru líka afskaplega ódýrar. Það er
ennfremur mesti misskilningur, sem
sumir eru haldnir, að úr fílabeins-
turnum sjáist allt vitlaust. Hitt er rétt
að þaðan sjást hlutirnir frá öðru
sjónarhorni en í daglegu amstri —
en hvað er að því?“
Mín vegna: ekkert. Önnur saga er
að ég hef ekki verið beðinn um að
þegja yfir því — þótt þess hafi að
sönnu heldur ekki verið farið á leit
við mig að ég segði frá því — sem ég
veit nú betur en áður en til þessa
spjalls var stofnað: myndina af
Hegel á léttasta skeiði sem prýðir
vegg Heimspekistofnunar málaði
fyrir allmörgum árum Eyjólfur Kjal-
ar Emilsson.
leftir Þórhall Eyþórsson mynd Jim Smart
26 HELGARPÖSTURINN