Helgarpósturinn - 02.10.1986, Síða 18

ÉG ELSKA
leftir Jóhönnu Sveinsdóttur mynd Jim Smart
Eins og atriöi íspennumynd: blaöamaöur HP kemur brunandi á stöövar-
bíl og staönœmist viö ákveöiö hús úti á Nesi. Um leiö og hún snarast út í
svartri leöurdragt meö mikilvœga skjalamöppu í fanginu, opnast huröin á
nœsta bíl og dökkhœröur maöur í rúöóttum jakkafötum („tiger-teeth'-
mynstur) meö dökk sólgleraugu gefur henni bendingu um aö setjast í fram-
sœtiö hjá sér. Alltgerist þetta á sekúndubroti. Síöan hefst œsilegur eltingar-
leikur sem berst víöa um bœinn.
Þótt bílstjórinn sé aö sönnu Jón Óttar Ragnarsson, matvœlafrœöingur og
sjónvarpsstjóri Stöövar 2, er hér ekki veriö aö eltast viö glœpamenn inýrri
íslenskri spennumynd, heldur lykla aö bráöabirgöahúsnæöi Islenska sjón-
varpsfélagsins aö Austurströnd 3, sem hann hefur annaö hvort týnt eöa lœst
inni. Kannski má þaö einu gilda þar sem íslenska sjónvarpsfélagiö veröur
vœntanlega flutt í framtíöarhúsnœöi sitt uppi á Krókhálsi rétt um þaö leyti
sem þetta viötal kemst á þrykk. Ekki seinna vœnna þar sem áætlaö er aö
hefja útsendingar eftir viku.
Meðan á þessari löngu iyklaleit stendur gefst
tími til að inna Jón Óttar, sem kennt hefur mat-
vælafræði hér við Háskólann sl. tíu ár, eftir því
hvort hann hyggist alveg leggja niður þann
starfa í framtíðinni.
,,Ég kenni dálítið á haustmisserinu, en ef sjón-
varpsstöðin gengur mjög vel, reikna ég með að
draga mig alfarið út úr kennslunni," svarar hann
og heldur síðan langa ræðu um það óefni sem
láglaunastefnan hafi komið menntamálum
þjóðarinnar í.
Jurtafæði gegn streitu
Það er laugardagsmorgunn og næringarfræð-
ingurinn er hálf ryðgaður eftir vellukkað frum-
sýningarkvöld í Leikhússkjallaranum kvöldið
áður. Þegar hann hefur loks fengið lyklavöldin
að Austurströnd 3 fær hann sér síðbúinn morg-
unverð sem hann hefur keypt á leiðinni: musl
með mjólk, og eplasafa. Síðan hallar hann sér
aftur í sætinu og skeytir engu þótt síminn hringi
án afláts, brosir og bíður átekta eftir fyrstu form-
legu spurningunni. Maðurinn er fjörutíu og eins
árs, í glansandi bítlaskóm, með drengjalegt and-
lit sem minnir reyndar dálítið á fresskött, og þó
að fram hafi komið í ökuferðinni að hann ieggi
ásamt samherjum sínum nótt við dag við að
undirbúa sjónvarpsreksturinn, get ég nú ekki
séð á honum hrein og klár streitumerki. Ég spyr
hann því fyrst hvort mikil vinna fái ekkert á-
hann.
„Þetta er vissulega mikið at, maður er að sínu
leyti að fara í gegnum hljóðmúrinn," svarar Jón
Óttar. „En ég er alinn upp á svo miklu stríðs-
heimili að ég held að ég fúngeri bíólógískt best
þegar svona mikið er að ske. Nei, ég elska stríð.
Það er frekar að aðgerðaleysi stressi mig.“
— Er aldrei neitt sem gefur sig í hita leiksins?
„Ég held að ég væri örugglega búinn að of-
keyra mig ef ég væri ekki næringarfræðingur,"
segir hann. „Ég fer ekki eftir næringarfræðinni
sem trúarbrögðum heldur nota ég hana fyrst og
fremst til að forðast ákveðna hluti. Ég veit nokk-
urn veginn hvar hættumörkin liggja og reyni að
gæta þess að fara ekki yfir þau.“
— Til hvada ráda grípuröu þegar þú verdur
mjög stressadur?
„Eg forðast kaffi og lifi á jurtafæði. Streita og
þungur matur fara ekki saman. Hefði ég ekki
þessi fræði til að halla mér að væri miklu vand-
lifaðra."
— Þannig ad þú fellur aldrei saman?
„Nei, mér líður best þegar allt er á fullri ferð.
Og háskólakennslan hefur sjálfsagt veitt mér
ákveðna ögun, hún krefst það mikils skipulags."
— Attu einhver hollrád handa vinnuþjörkum
þessa lands?
„Það er erfitt að alhæfa. Sjálfur dreg ég mig
mikið í hlé. Ég þarf að vera einn með sjálfum
mér einhvern tíma á dag og reyni að láta helg-
arnar ekki alveg setja svefn og annað um of út
af laginu. Forðast spítalamat á sunnudögum,"
segir hann og glottir.
Einangraður og dekraður
Jón Óttar er sonur hins mikla menningar-
frömuðar Ragnars Jónssonar í Smára sem
þekktastur er fyrir að hafa rekið bókaútgáfuna
Helgafell fyrir ágóðann af smjörlikisgerðinni
sem hann jafnframt rak. Af þeim sökum hefur
hann áreiðanlega kynnst mörgum litríkum per-
sónuleikum á sínum yngri árum. Ég spyr hann
hvað honum hafi þótt skipta mestu í uppvextin-
um.
„Ég fæddist daginn eftir að síðari kjarnorku-
sprengjunni var varpað á Japan, beint inn í
kalda striðið," segir Jón Óttar., ,Án efa hefur upp-
vöxtur minn losað mig að nokkru leyti úr þeim
viðjum sem einkenndu þetta tímabil. Ég held að
það hafi verið mjög hættulegt að alast upp á
þessum tíma ef menn fengu ekki eitthvert krydd
í tilveruna. Ég var svo lánsamur að alast upp inn-
an um mikið af skemmtilegu fólki, listamönnum
úr öllum áttum. Sumir þeirra, eins og Kjarval og
Steinn Steinarr, voru vissulega kenjóttir og dul-
arfullir, en ég er mjög þakklátur fyrir að hafa
kynnst þessu fólki og ég held að ég hafi lært
mjög mikið af því svona óbeint.
Svo var ég yngstur, á tvær alsystur sem eru
þremur og fjórum árum eldri en ég. Sjálfsagt hef
ég verið talsvert dekraður en líka frekar ein-
angraður. Það hefur sjálfsagt haft bæði kosti og
galla, en alla vega þann kost að ég fékk næði tii
að velta hlutunum fyrir mér.
Móðir mín, Björg Ellingsen, er af norskum ætt-..
um þó að hún sé fædd á Islandi, og í Noregi er
algengt að á sumrin dvelji fólk i sumarhúsum
sínum. Þá fluttum við í sumarbústaðinn okkar
við Áiftavatn og vorum þar fram á haust. Ég
fékk vini mína í heimsókn viku og viku í senn.
Þess á milli dundaði ég mér í lautunum... Og
um helgar flykktust þangað listamenn. Þetta
sérkennilega umhverfi var mjög örvandi. Ég
minnist þess hvað mér fannst sárt að fiytja á vor-
in og hvað ég hlakkaði til að komast aftur í bæj-
arlífið á haustin."
Vildi ekki vera í skugg-
anum
— Gerðu foreldrar þínir ákveðnar kröfur til þín
á uppvaxtarárunum?
„Foreldrar mínir voru frekar metnaðargjarnir
bæði fyrir mína hönd og sína og ég held að það
hafi verið ástæðan fyrir því að ég fór í verkfræði.
Þar með fékk ég nýtt svið til að glíma við. Hefði
ég fetað í fótspor föður míns hefði ég sjálfsagt
verið í skugganum. Ég hugsa með samúð til
þeirra pabbadrengja sem eru aldir upp við
strangan heraga og sigla svo beint í kjölfar feðra
sinna. Það varð mér áreiðanlega til happs að
fara inn á gjörólíkar brautir, a.m.k. um sinn.“
Jón Óttar stundaði nám í efnaverkfræði við há-
skólann í Edinborg um fjögurra ára skeið. Hann
segir að það hafi verið sér dýrmæt reynsla að
taka þátt í hinni hörðu samkeppni þar sem út-
lendingur. Þarna kynntist hann líka ýmsum
mætum mönnum, eins og Hermanni Pálssyni.
Síðar söðlaði hann um og fór til Bandaríkjanna
í matvælafræði. Ég spurði hann hvort faðir hans
hafi orðið fyrir vonbrigðum með þetta val.
„Ég veit það ekki,“ svarar hann. „Hann talaði
að minnsta kosti aldrei um það, og reyndi heldur
aldrei að hafa áhrif á þessa ákvörðun mína.
Pabbi var afar frjálslyndur maður. Vissulega var
sterkt segulsvið í kringum hann og erfitt að
verða ekki fyrir mjög sterkum áhrifum, en hann
var ekki stjórnlyndur. Ég held að hann hafi verið
hamingjusamastur ef fólk gerði það sem það
vildi gera.
Þegar ég var kominn á kaf í verkfræðina átt-
aði ég mig á því að hún var fyrst og fremst erfitt
viðfangsefni án þess að ég hefði velt því fyrir
mér hvað ég ætlaði mér að öðru leyti. Þegar ég
fór út í matvælafræðina var það að sumu leyti
fyrir áhrif frá föður mínum sem hafði mikinn
metnað á því sviði fyrir hönd íslendinga. Síðan
fannst mér heilsu- og næringarfræðin miklu
gagnlegra og skemmtilegra nám heldur en
nokkurn tíma verkfræðin."
Áhugi á að skrifa fyrir
sjónvarp
— En nú hefurðu ekki bara fengist við að
koma nœringarfrœði á framfœri í rœðu og riti,
heldur sendirðu frá þér skáldsöguna Strengja-
brúður fyrir nokkrum árum. Hefurðu gert meira
af því að skrifa skáldskap?
Jón Óttar hefur fram að þessu svarað öllum
spurningum hratt og fumlaust. Svo er einnig nú.
„Ég dreg enga dul á það að ein af ástæðunum
fyrir því að ég fer út í sjónvarpsrekstur er sú að
ég hef mikinn áhuga á því að skrifa fyrir sjón-
varp,“ segir hann ákveðið. Bætir svo við,
kannski af ótta við að verða misskilinn: „En jafn-
framt að hjálpa öðrum til þess, fá til starfa góða
höfunda. Verst er hvað kvikmyndagerð er dýr.“
— Þannig að viö getum átt von á því að geta
horft á sjónvarpsleikrit eftir Jón Ottar Ragnars-
son í ekki alltof fjarlœgri framtíð?
„Ég vil á engan hátt tengja þessa sjónvarps-
stöð mínu nafni; en það getur auðvitað alltaf
komið til greina að ég skrifi handrit fyrir hana,
þótt ég lofi engu. Aðalatriðið er að koma þessu
á laggirnar. Við sem að þessu stöndum erum öll
því mjög fylgjandi að fara í innlenda dagskrár-
gerð eins fljótt og auðið er. Að öðrum kosti væri
eins gott að hætta."
Og nú heldur sjónvarpsstjórinn ræðu um sjón-
varpið sem miðil. Segist æ heillaðri af því eftir
því sem hann kynnist því betur. „í sjónvarpi get-
urðu töfrað fram hvaða tímabil sem er. Ekki þarf
að útskýra allt með orðum, heldur getur höf-
undurinn einbeitt sér að samræðunum. Sjón-
varpið ætti að geta gefið orðinu meira svigrúm
en aðrir miðlar. Ég held að það sé algjör mis-
skilningur að myndin eigi eftir að drepa orðið,
heldur á orðið eftir að gera myndina innihalds-
ríkari. Það er sama hversu falleg myndin er, sé
textinn afkáralegur eða vandræðalegur, slekk-
urðu á tækinu. Fallegri myndatöku verður að
fylgja krassandi texti, annars er allt unnið fyrir
gýg-
Sjónvarpið er því miður oft misnotað. Sin-
fóníutónleikar eru t.d. alveg vonlaust myndefni:
maður fylgist með einhverjum fiðluboga og
trommara sem er að laga á sér hárið. Eins missa
umræðuþættir í sjónvarpi oft algerlega marks:
illa upp settir, of margir viðmælendur, of óper-
sónulegar spurningar. Ef tilgangurinn er að
venja fólk af sjónvarpi er þetta í lagi, annars
ekki.“
Jón Óttar segist t.d. ekkert botna í því hvers
vegna íslenska sjónvarpið á tuttugu ára starfs-
ferli hefur ekki kvikmyndað eina einustu íslend-
ingasögu. „Þessar sögur," segir hann, „eru að
mörgu leyti skrifaðar eins og kvikmyndahand-
rit, auk þess sem þær eru vel til þess fallnar að
tengja saman fortíð og nútíð.“
Vinir og (ó)vinir
„Þeir eiginleikar sem koma fram í persónum
íslendingasagnanna eiga mikil ítök í okkur enn
þann dag í dag: hefnigirnin, rógurinn, bardaga-
gleðin, stoltið, og fordómarnir sem af því spinn-
ast,“ heldur hann áfram. „Enn er það svo að fólk
skiptist í vini og óvini og óvinunum er auðvitað
fundið allt til foráttu. Það er í rauninni stór-
merkilegt hvað menn draga sig markvisst í dilka
og eru tilbúnir að halda sig í þessum básum sín-
um, í pólitík sem öðru. Svo allt í einu gerist eitt-
hvað, t.d. jarðskjálfti. Allt í einu fara menn að
tala saman og sjá þá að þessir múrar eru meira
og minna byggðir á sleggjudómum. Kannski er
þetta óhjákvæmilegt í svona litlu þjóðfélagi, en
kannski eru þetta líka leifar frá víkingatíman-
um. Við erum ennþá hálfheiðin. Þó að kristnin
hafi innleitt náð og fyrirgefningu erum við nú
ekkert sérstaklega tilbúin til að fyrirgefa."
— Þú sagöir áðan að þú værir mjög pólitískur
og reyndir að lifa eftir ákveðnum prinsípum.
Hver eru þau helst?
„Ég var mjög vinstrisinnaður meðan ég var í
Edinborgarháskóla, en síðan hvarf ég gjörsam-
lega frá sósíalismanum, m.a. vegna þess að
hann er að mínu mati hugmyndafræði sem ekki
gengur upp. Nú er aftur á móti hætta á að upp
komi stalínismi á hægri vængnum."
— Hvað sérðu gott í frjálshyggjunni?
„Fyrst og fremst það að hún byggir á einka-
framtaki, og flýtir fyrir uppgjörinu við sósíalism-
ann, losar okkur undan þessari hugsjón sem leit
mjög vel út en gekk ekki upp. En þá er sú hætta
fyrir hendi að menn líti á markaðshyggjuna sem
afdráttarlausan sigurvegara. Þá er aftur búið að
finna upp kerfi sem á að leysa allan vanda. Þá er
allt búið."
— Eitthvað hefurðu verið bendlað'ur við Sjálf-
stœðisflokkinn eftir að þú sagðir skilið við sósíal-
ismann, ekki rétt?
„Jú, og vissulega er margt gott til í þeim
flokki. En minn draumur er sá að hafa hér fjóra
frjálslynda flokka sem reyna allir að leysa
vandamálin út frá forsendum íslensks þjóðfé-
lags, og að enginn þeirra væri það sterkur að
hann gæti drottnað yfir hinum. Hins vegar er
margt um framúrskarandi fólk í vinstrihreyfing-
unni sem þarf að virkja. Annars er hætta á að
það einangrist. Og jafnframt þurfum við að
hugsa um samhjálpina þannig að þeir sem ekki
geta hagnýtt sér markaðslögmálin hrapi ekki
niður í ystu myrkur."
Akkilesarhæll
kapítalismans
— Hygguröu á pólitískan frama á nœstunni?
„Nei,“ svarar Jón Óttar afdráttarlaust. Heldur
síðan áfram þar sem frá var horfið: „En flokka-’
drátturinn í vinstri og hægri bitnar ekki síst illi-
lega á menningu og listum. Við þurfum að skapa
nýja hugmyndafræði. Annars vegar verður að
virkja samvinnu og samhjálp, en hins vegar.
einkaframtakið. Ríkið verður að ýta ýmsum
hlutum af stað, sérstaklega í menningarmálum
og vísindum, því markaðurinn er enn of þröng-
sýnn.
Hins vegar er markaðurinn mjög hlynntur
sjónvarpsrekstri, vegna þess að það er augljós
tekjulind í afnotagjöldum, auglýsingum, styrkt-
araðild og fleiru. Aftur á móti þorir hann ekki að
veðja á myndlist, svo dæmi sé tekið. Þetta er
Akkilesarhæll kapítalismans, það vantar alveg í
hann heilan bókarkafla: áhættufjármagn til skap-
andi vinnu, hvort sem það eru listir, vísindi eða'
uppfinningar."
— Þannig að þú lítur ekki svo á að þið séuð að
taka áhœttu með rekstri Stöðvar 2?
„Nei, hér er mjög hæglega rúm fyrir aðra
sjónvarpsstöð. Og ætli ríkisútvarpið eftir föng-
um að mæta henni með vaxandi sveigjanleika
eins og allt bendir til, er komin hörkusamkeppni
á þessum markaði. Islendingar hafa mikla þörf
fyrir sjónvarpsefni vegna einangrunarinnar og