Morgunblaðið - 07.08.1959, Blaðsíða 11

f'östudagur 7. ágúst 1959
MORCVNBL4Ð1Ð
11
\A A.
Maðurinn og mattarvöld
Olav Duun: Maðurinn og
máttarvöldin. Skáldsaga. 271
bls. Guðmundur Gíslason
Hagalin íslenzkaði. Almenna
bókafélagið, Reykjavík, apríl
1959.
ÞAÐ er heldur fátítt að maður
fái í hendur á íslenzku skáldverk
sem sé svo magnað skáldskap og
stíltöfrum, að mann bresti orð til
að lýsa því. „Maðurinn og máttar
völdin“ eftir norska skáldið Olav
Duun er í flokki siíkra verka. Þar
er mannlegum kjörum lýst af
svo djúpri skyggni og frábærri
stílsnilld að maður stendur sem
höggdofa eftir lesturinn. Og það
Sém meira er, íslenzka þýðingin
er svo vel unnin að telja má til
afreka á íslandi.
Olav Duun er með allra sér-
kennilegustu höfundum sem
skrifað hafa á Norðurlandatung
ur. Hann á svo djúpar rætur i
norsku alþýðumáli og hefur svo
næmt eyra fyrir sérkennilegu
tungutaki, að hann skapar þenn
lesendum ærna erfiðleika sem
ekki eru runnir úr sama jarðvegi
og hann. Guðmundur G. Haga
lín lýsir í eftirmála hvílíkt vanda
verk það var að íslenzka bókina
Hann segir m. a.: „Ég hef unnið
að þýðingunni með öðrum störf-
um mínum í þrjú ár og sótzt rr.jög
seint. íslenzkur áhugamaður um
bókmenntir sagði við mig: Ég las
Medmenneske Duuns í þýðingu
Gunnars Gunnarssonar og þótti
mikið til koma, en mér hefur
reynzt hann svo torlesinn á norsk
unni að ég hef ekki haft mig í að
lesa til enda þær tvær bækur,
sem hafa komizt mér í hendur.
Þar fer saman erfitt mál og oít
ærið torræður stíll.“ Þegar
eitt stærsta bókaútgáfufyrirtæki
Þýzkalands hafði samið um út-
gáfu á Djúpvíkingum, sendi það
tvo lærða málfræðinga og vana
þýðendur til Noregs, og bjurgu
þeir svo nærri höfundinum, með-
an þeir unnu að þýðingunni, að
þeir gátu daglega borið undir
hann það, sem þeim þótti torrætt
eða á annan hátt erfitt viðfangs.
Ég hef ekki einu sinni átt þess
kost að hafa til hliðsjónar aðra
þýðingu. Einn hinn fróðasti mað-
ur um Duun og skáldskap haná
tjáði mér, að skáldsagan Menn-
eske og maktene hefði ekki enn
verið þýdd, þó hún sé ótvírætt
talin ein hin merkasta af sögum
skáldsins, og sé það að mínum
dómi. En því valdi ég hana, þó að
þægilegra hefði verið að velja
einhverja af þeim, sem þýddar
hafa verið, að mér virðist hún
gefa víðtækari hugmynd um Gl-
av Duun en nokkur önnur af sög-
um hans.“
Það gegnir furðu hve lítið verk
Duuns hafa verið þýdd en senni-
lega er orsakanna að leita fyrst
og fremst í margslungnum og sér-
kennilegum stíl hans. Nafn hans
er lítið þekkt utan Norðurlanda,
nema þá helzt í Þýzkalandi. en
hann er viðurkenndur eitt mesta
skáld sem Norðurlönd hafa alið
af þeim sem skyn bera á þá hluti.
Hið kunna norska ljóðskáld Nils
Collett Vogt sagði um hann: „Ol-
av Duun hefur kennt mér meira
um þjóð mína en nokkurt anrað
skáld, sem nú er uppi“. Danska
skáldið og ritdómarinn Tom Krist
ensen skrifaði að Duun látnum:
„Hann stóð djúpum rótum í
norskri bændamenningu, en samt
sem áður gerði hann sér svo
glögga grein fyrir þeirri röskun
gamalla viðhorfa, sem nútíminn
hefur haft í för með sér, að sögur
hans munu vara sem sú skýrasta
og þroskaðasta túlkun, sem til er,
á menningarkreppu okkar kyn-
slóðar.“
„Maðurinn og máttarvöldin" e,
síðasta bók Duuns, kom út 1938,
ári fyrir dauða hans. Sögusviðið
er mjög takmarkað, lítill eyja-
klasi, Eyjaverið, í norska skerja-
garðinum. En á þessu þrönga
sviði gerast atburðir sem kasta
ljósi yfir hlutskipti mannkynsins
á jörðinni, baráttu þess við hin
myrku öfl í sjálfu sér og náttúr-
unni, ósigra þess og dýrkeypía
sigra. Sagan er táknræn og á bak-
sviði hennar sjáum við þá við-
burði sem hræðilegastir hafa orð
ið í heimssögunni til þessa. Duun
var síðustu æviárin mjög kvíða-
fullur um framtíð mannkynsias,
enda var heimsstyrjöldin síðari
skammt undan.
Sagan tekur til meðíerðar við-
brögð nokkurra manna við
voveiflegum atburði. Eyjaverið á
að sökkva í sæ samkvæmt göml-
um spádómi, og við lifum hina
ógnþrungnu nótt með fólkmu
sem bíður milli heims og helju
í algeru hjálparleysi. Hópurinn
er mjög sundurleitur, en við
kynnumst nokkrum persónanna
ofan í kjölinn, kenjum þeirra,
vandamálum, veikleikum og sál-
arþreki.
Sagan er sérkennilega byggð.
í fyrsta og síðasta kafla lifum við
hina skelfilegu örlaganótt. Við
erum lauslega kynnt fyrir fólk-
inu í upphafi, en í lokakaflanum
sjáum við svo viðbrögð hvers og
eins við hættunni sem að steðjar.
Milli þessara tveggja póla í
bókinni liggur sjálft líf persón-
anna og hið eiginlega inntak
sögunnar. Höfundurinn „fer inn
í“ fimm persónanna, rekur sögu
þeirya með hárfínni nákvæmni.
Þær kynna lesandanum sjálfar
líf sitt. Þessar persónur eru Hilm-
ar, Borghildur, Þorgeir, Hróaldur
og Lúðvík. Öðrum persónum
kynnumst við svo rneð augum
þessara fimm ,sögumanna“,
sumum mjög náið, eins og t. d.
Katrínu, Árna, Ingunni og Vé-
björgu. Allt þetta sundurleita
fólk er gætt svo sterku og sjálf-
stæðu lífi, að það rís bókstaflega
upp af síðum bókarinnar og geng-
ur inn í líf lesandans sem deilir
kjörum þess og fær ást á því.
Það er erfitt að segja hver
þessara persóna orkar sterkast
á mann. Sennilega er Hilmar sá
sem stendur næst hjarta höfund-
arins. Hann er í senn sterkur og
veiklundaður, náttúrubarn sem
hlýðir kvöðum blóðsins fremur
en skynseminnar, fullur af lífs-
krafti, framtaki, leikandi kímni
og elsku á öllu sem lifir. Það
stafar einkennilegri hlýju frá
þessum manni, sem þolir þó
margar og misjafnar raunir á iífs
ferli sínum.Eftir ofurmannlegar
þjáningar og baráttu er lífsgleðin
óþrotin, hann fagnar tilverunni
eins og barn og byrjar á nýjaleik
með tvær hendur tómar. Sálarlífi
þessa manns er lýst af miklu inn
sæi í öllum þess blæbrigðum,
jafnt í trúarhitanum sem mennsk
um breyzkleikanum. Það er eins
og höfundurinn eigi undraljós
sem lýsir upp alla afkima í sál
þessa snauða og örláta manns sem
vekur líf og ást hvar sem leiðir
hans liggja.
Lýsingin á kvennamálum hans
og sambandi við stjúpdæturr.ar
tvær er gerð af ótrúlegri nær-
færni. Örlög Katrínar, hinnar
sjálfstæðu og stórlátu stúlku sem
ber í sér frækorn ógæfunnar, eru
eins átakanleg og lífið sjálft þeg-
ar það fer í ógæfuhaminn, í senn
stórbrotin og óskiljanleg.
Þá er saga þeirra systkinanna,
Borghildar og Árna, ekki síðri.
Raunabálkur þeirra er langur og
hörmulegur, en hann er skráður
af þvílíkum innileik og leiftrandi
skopskyni, að hann smýgur las-
andanum í merg og bein og /erð-
ur í rauninni lífsjátning: slíkar
manneskjur getur ekkert drep-
uðum efniviði og Hilmar,
en það vantar í hann
herkjuna og hið óbilandi lífsþrelc.
Hann er veikara ker og brotnar
því í hraglanda lífsins.
Sálarlífi Borghildar er líka
lýst af frábærri nærfærni, ekki
sízt samlífi hennar við Þor-
geir, þennan sérlundaða og ein-
þykka sægarp sem á svo undra-

Olav Duun
mikið af hlýju og viðkvæmni und
ir hrjúfu yfirborðinu.
Saga undrabarnsins Hróalds er
í öðrum dúr. Hann er að vísu
gæddur ríkri lífskennd, en upp-
eldi hans og umhverfi setja mark
sitt á hann. Bældar hvatir ig
samvizkukvalir gera hann varn-
arlausan gagnvart lífinu og leiða
hann inn á braut hugaróra sem
enda í sjálfstortímingu. Lífsferill
hans er dreginn upp af . sömu
skarpskyggni og líf annarra höf-
uðpersóna í sögunni. Hann verður
eftirminnilegur einstaklingur en
í skapgerð hans eru brestir sem
boða hin óhjákvæmilegu enda
lok. Kannski er lýsingin á Hró-
aldi djúpskyggnasta sálkönnun
sögunnar.
Saga Lúðvíks eða Sjóskrímlis-
ins, eins og hann var venjulega
kallaður, er önnur frábær mann-
lýsing. Hatrið og hefndarþorstinn
í þessum skuggalega og hrjúfa
manni eiga sínar hrollvekjandi
skýringar, sein dregnar eru fyrir
sjónir lesandans af miskunnar-
lausu raunsæi og mikilli mann-
þekkingu. Sambandi Lúðvíks við
dóttur sína vitskerta er lýst af
óhugnanlegri snilld.
Aðrar mannlýsingar sögunnar
eru óbeinar og knappari, en
hvergi finnst mér höfundinum
fatast. Lýsingin á trúboðsfólkmu
er gerð af næmum skilningi og
innlifun, þó honum sé slíkt fólk
kannski ekki að skapi.
Og svo kemur hið mikla upp-
gjör þegar hafið tekur að flæða
inn yfir Eyjaverið. Þá reynir á
lífsvilja fólksins og getuna til að
bjóða hinum myrku öflum byrg-
in. Margir láta lífið og ég hcld
að skilningur Hagalíns sé réttur
þegar hann segir: „Og enginn
lesr.ndi mun heldur ganga pess
dulinn, hvað Duun vill segja okk
ur með því að láta einungis það
fólk bjargast, sem ekki er neinu
eða neinum ofurselt, þegar hásk-
inn steðjar að. Jafnvel vitfirr-
ingurinn, sem ekki hefur misst
með vitinu hvötina til að bjarga
lífi sínu er betur farinn en sá,
sem annað tveggja hópsefjar sig
til blindrar trúar á kraftaverk
eða týnir sjálfsbjargarhvöt sinni
í vímu ástríðna eða óra“.
Það er ekki mikið um nátt-
úrulýsingar í sögunni, en þær eru
sérlega lifandi og minnisstæðar
þar sem þær koma fyrir. Þessar
lýsingar eru með einhverjum
furðulegum hætti ofnar inn í iýs-
ingar á sálarlífi persónanna og
fá þannig tvöfalt líf: „Hafið
hérna hafði aldrei litið heiðari
dag. Himinninn hvelfdist eins og
bláust vona yfir öllu, sem þú Sást.
Maður getur orðið svo skáld-
legur, að það eru vandæði. Hvítir
skýhnoðrar hengu úti við sjón-
deildarhringinn, vildu sýna, hve
óralangt væri þangað vestur.
Skerin hillti upp. Þau ummynd-
uðust, en þau lögðust aftur, þeear
maður kom nær. Þannig er pað
um allt, hélt Þorgeir í dag“.(116).
Ég hef þegar vikið að hinni
ágætu þýðingu Hagalíns. Hún
leiftrar af því leikandi fjöri og
orðkynngi sem Duun er svo auð-
ugur að. Orðalagið er víða óvenju
legt og sérstakt, en þar hefur
þýðandinn að mínu viti vauð
rétta leið: „að segja það, sem er
sérlega hugsað og sagt, á svip-
aðan hátt á íslenzku og höfund-
urinn sagði það á norsku“
eins og kann kemst að orði. —
Engin önnur leið var fær til að
ná einhverju af töfrum stílsins
á frummálinu. Þetta er ein allra
bezta bók sem Almenna bóka-
félagið hefur gefið út til þessfi,
og það er félaginu engin ofætl-
un að fela Hagalín fleiri þýðing-
ar á verkum þessa öndvegishöf-
undar. Hvernig væri t. d. að fá
Djúpvíkinga á íslenzku?
Frágangur bókarinnar er góður
og textinn villulaus, en ég hefði
kosið líflegri kápu á hana.
Sigurður A. Magnússon.
Umíerðarsérfræbingur telur
að hækistöð SVR eigi að
vera við Lækjartorg
Stutt samfal við sérfræðing Jbann er
hér starfaði á vegum umferðarnefndar
UM sl. áramót barzt umferðar-J
nefnd Reykjavíkur fyrir milli-
göngu Iðnaðarmálastofnunar fs-
lands, tilboð frá International
Co-operation Administration (I
CA) í Washington þess efnis að
stofnunin útvegaði umferðarverk
fræðing til tveggja mánaða dval-
ar hér á landi.
Umferðarverkfræðingurinn, Mr.
Lawrence Hoffman, kom til
Reykjavíkur í byrjun aprílmán-
aðar og starfaði fyrir umferðar-
nefnd til maíloka, ásamt verkfr.
hennar Ásgeiri Þór Ásgeirssyni.
Mr. Hoffman hefur um margra
ára skeið unnið að umferðar-
málum í ýmsum borgum í U.S.A.
og hefur langa reynslu að baki í
þeim efnum. Hann hefur aðsetur
í Hammond,í Indianafylki, en sú
borg er lítið eitt stærri en Reykja
vík, með rúmlega hundrað þús-
und íbúa.
Mr. Hoffmann sagði að umferð-
in hér væri mjög svipuð og í
flestum- borgum í U.S.A. með
hliðstæða íbúatölu.
Áður en Mr. Hoffmann hélt af
landi brott ræddi Mbl. við hann.
Sagði hann að hingað hefði hann
ýmis þau mál er snerta umferð-
ina bænum, í bráð og lengd. Þið
hafið á að skipa mjög færum
mönnum á þessu sviði, og þegar
ég kom, þá voru lögð fyrir mig
álit og tillögur frá þessum mönn-
um þánnig, að það er ekki ég sem
geri tillögur varðandi umferðar-
málin nema að litlu leyti, mitt
ið. Ámi er gerður úr svip- starf byggist á umsögn um tillög-
Mr. Lawrence Hoffman
ur sérfræðinganna.
Eg er þeirrar skoðunar, sagði
Hoffmann að þið séuð á réttri
leið, með uppsetningu stöðumæl-
anna og skipulagningu stórra
bílastæða, því þetta miðar að því
að gera umferðina betri og örugg-
ari. Sumum þykir of mikið gert,
og slíkt er alþekkt fyrirbrigði í
borgum og bæjum heima í Banda
þar sem ég þekki
ríkjunum,
gjörst til.
Fyrir vaxandi borgir eins og
Reykjavík, þá er það nauðsyn-
legt að allar aðgerðir- í umferð-
armálum séu gerðar fram í tím-
ann. Ég hefi einmitt kynnt mér
ýmsar tillögur frá sérfræðingum
ykkar um þessi efni, svo sem
fyrirkomulag gatnamóta þar sem
mikil urriferð er, jafnvel tillögur
sem miða að gerð akbrauta yfir
götunum, og neðanjarðar akbraut
ir.
Ég hefi líka kynnt mér ýmsar
tillögur varðandi strætisvagnana,
og þeirra mikilvæga hlutverki í
daglegu lífi borgarbúa. Get ég
sem dæmi tekið, að ég tel það í
fyllsta máta eðlilegt að strætis-
vagnarnir hafi áfram fyrst um
sinn bækistöð við Lækjartorg og
Kalkofnsveg. Það er staðreynd
að tugir þúsunda manna leggja
leið sína niður í Miðbæ vegna
vinnu sinnar og viðskiptalífsins
þar. Þetta er eitt af því sem
margar stórborgir í Ameríku
hafa flaskað á og eru nú að vakna
til meðvitundar um, hvílíkt axar-
skaft það var er menn vanmátu
hlutverk strætisvagnanna í dag-
legu lífi borgarbúá. Nú gera
margar borgir allt sem hugsast
getur til þess að efla farþega-
flutninga með strætisvögnunum
inn í borgirnar og hvetja menn
til þess að skilja bílana eftir
heima eða á bílastæðum í út-
hverfunum.
Ég verð að segja það sem skoð-
un mína, að fyrirmenn umferðar-
málanna hér hjá ykkur, hafa góða
yfirsýn varðandi ýms aðsteðjandj
vandamál og þegar ég kem heim,
mun ég fjalla um tillögur þeirra
og senda álit mitt varðandi þau.