Morgunblaðið - 22.02.1967, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐMIKUDAGUR 22. FEBRÚAR 1%7.
17
Þórarinn B. Þoriáksson — 100 ára
EINN af öndvegis málurum síð-
ustu aldar sagði eitt sinn í bréfi
til kunningja síns: Það er ein-
kennilegt, í hvert sinn, sem mér
tekst verulega að komast í snert-
ingu við fyrirmynd mína, er eins
og dálítið ástarævintýri eigi sér
stað. Náttúran og ég verðum
eitt, og afkvæmið held ég, að
beri svip okkar beggja.
Eitthvað líkt þessu hefði Þór-
•rinn B. Þorláksson getað sagt,
því það fyrsta, er vart verður
yið í verkum Þórarins, er ein-
mitt sú einlægni og ást, er hann
ber til málverksins og fyrirmynd
ar þess. Hann á það ekki til að
skreyta verk sín fölskum fjöðr-
um, sem sýna fingralipurð eina
á yfirborði, eða gera sér far um
að verða svo persónulegur eða
frábrugðinn öðrum í list sinni,
að það leiði hann út í falskan
frumleik. Hann sér náttúruna á
sinn sérstaka hátt og notar sér
andrúmsloft og formbyggingu ís
lands, til að hugmyndaheimur
hans sjálfs fái að njóta sín með
þeirri tækni og kunnáttu, er
hann hefur yfir að ráða á hverj-
um tíma. Hér er á ferð listamað-
ur, sem er sannur og lítillátur
í eðli sínu. Það er eins og mál-
verkið verði að trúnaðarmáli
milli hans og fyrirmyndarinnar.
Hann á sér það eitt takmark að
skapa samkvæmt sínum innri
tilfinningum með litum á léreft.
Hann er það vel að sér í list-
grein sinni, að það hvarflar ekki
að honum að stæla, fyrirmynd.
Hann notar hana, eins og hon-
um þóknast, og er alltaf að glíma
við það eitt, að gera málverk á
myndflötinn. Og Þórarni B. Þor-
lákssyni tekst það.
Hundrað ár eru nú liðin frá
fæðingu þessa listamanns, og í
tilefni þess hefur verið efnt til
fyrstu verulegu yfirlitssýningar
á verkum þess manns, er fyrstur
íslendinga leggur leið sína út í
heim í þeim tilgangi að nema
málaralist og gera hana að lífs-
starfi sínu. Þá er hann þegar
útlærður bókbindari og hefur
unnið um nokkur ár sem verk-
stjóri við iðngrein sína í höfuð-
stað íslands. Sumir álitu það óðs
manns æði að leggja út á slíka
braut fyrir mann, sem kominn
var fast að þrítugu, og árið 1895
var þrítugur maður fullorðnari
en jafnaldri hans í dag. Jafnvel
á Alþingi kom það fram, að
hann væri orðinn of gamall til
að geta lært þessa listgrein, og
því vonarpeningur að styrkja
hann i þessu flanl. En Þórarinn
hélt fast við sitt og varð fyrsti
lærði listmálari á íslandi eftir
að hafa numið myndlist í sjö ár
samfleytt í Kaupmannahöfn.
Raunverulega var hér um svo
mikið áræði að ræða hjá fs-
lending, að við, sem lifum nú á
tímum, getum sjálfsagt ekki gert
okkur fyllilega grein fyrir þeim
erfiðleikum, sem Þórarinn B.
Þorláksson varð að yfirvinna á
sínum tíma. En enginn fær um-
flúið sín örlög, Þórarinn B. Þor-
láksson var fæddur málari. Það
sér maður strax á fyrstu mál-
verkum hans. Þau voru að vísu
ekki gerð af mikilli kunnáttu, en
þau bera með sér ríka tilfinn-
ingu hjá listamanninum fyrir lit-
um og látlausri myndbygingu.
Þessa hæfileika ræktar Þórarinn
í það að verða sérstæða og sanna
samkvæmt eðli hans sjálfs. Mál-
verkið vex í höndum hans upp
í það að verða mjög persónu-
legt og byggist mikið á þeirri
sérstöku sýn, sem hann öðlast
meir og meir með hverju ári.
Þórarinn B. Þorláksson mun
hafa verið hlédrægur maður að
eðlisfari, og verk hans bera það
nokkuð með sér. Þórarinn B.
Þorláksson hefur ef til vill ekki
gert sér grein fyrir því, hvaða
raunverulegt gildi verk hans
höfðu að geyma. Það mætti segja
mér, að hann hafi fallið nokkuð
í skugga þeirra, er eftir fylgdu
í málaralistinni, og ef til vill
hefur honum sjálfum fundizt, að
hann hefði ekki eins mikið fram
að færa og þeir, en hvað um það,
þá er það staðreynd, að hljóð-
ara hefur verið um verk þessa
merkilega listamanns en góðu
hófi sæmir, og er vissulega tími
til kominn, að verkum hans sé
safnað á einn stað og fólki gef-
inn kostur á að kynnast lífs-
starfi fyrsta brautryðjanda mynd
listar okkar í þeirri mynd, er
vér þekkjum hana í dag. Það eru
67 ár, frá því er fyrsta sýning
var haldin á verkum Þórarins í
Reykjavík, og þá munnu þessi
hugljúfu verk hafa verið eins
torskilin fyrir íbúa Reykjavíkur
og margt af myndlistinni í dag
er þeim nú. Þetta atriði eitt er
dálítið lærdómsríkt.
Fyrir tuttugu árum var hald-
in sýning á verkum Þórarins í
Reykjavík, og ég man, hvað
mikla ánægju ég hafði af þeirri
sýningu, enda þótt hún væri
hvergi eins vel vönduð og þessi
yfirlitssýning, er nú stendur í
Listasafni íslands. Það mætti
segja mér, að margur hefði ekki
gert sér grein fyrir, hve merki-
legur málari Þórarinn er, fyrr en
með þessari sýningu. Það er nú
einu sinni svo með málverk, að
þau verða að fá að njóta sín
við góðar aðstæður, og það er
vandasamt verk að koma svo
saman stórri sýningu, að vel fari.
Þetta virðist mér hafa heppnazt
mjög vel að þessu sinni. Mál-
verk Þórarins eru flest ekki
mjög stór að flatarmáli, en það
er dálítið furðulegt, hve veiga-
mikil þau virðast í sölum Lista-
safnsins, en þar er nokkuð ó-
þægilega hátt til lofts.
Það er eitt, sem ég vil sérstak-
lega taka fram hér, svo að les-
endur mínir megi njóta góðs af,
ef þeir hafa áhuga: Þessi sýn-
ing Þórarins verður að skoðast
oftar en einu sinni, því að því
oftar sem þesssi verk eru skoð-
uð þeim mun meiri áhrif hafa
þau á þann, er skoðar. Þessi
málverk hafa vissan undirtón,
sem mörgum yfirsést við fyrstu
kynni’. Þetta er mikið hól um
listaverk og sannar, hve heil-
steyptur listamaður á þarna í
hlut. Ég skal fúslega játa, að
ég hafði ekki búizt við eins
merkilegri sýningu á verkum
Þórarins B. Þorlákssonar og hér
er á ferðinni. Auðivtað var það
vanþekkingu minni á verkum
Þórarins að kenna, og ég gæti
ímyndað mér, að fleiri hefðu
sömu sögu að segja.
Nú er einstakt tækifæri til að
kynnast við verk Þórarins B.
Þorlákssonar í Listasafni fslands,
því að sannleikurinn er sá, að
megnið af verkum hans er í
einkaeign hér og þar, og því
ekki aðgengilegt fyrir almenn-
ing. Listasafn íslands á að vísu
nokkur af ágætustu verkum
Þórarins, en samt hvergi nægi-
legt til að geta gefið þá heildar-
mynd af ævistarfi hans, sem nú
er til sýnis í hsúakynnum safns-
ins. Þá vil ég ekki láta hjá líða
að nefna sorglega staðreynd, sem
blasir við á þessari sýningu.
Sum verka Þórarins hafa orðið
fyrir mjög mismunandi meðferð
á einkaheimilum, og ég fæ ekki
betur séð en að mikill hluti
þeirra sé þegar farinn að láta
á sjá eða liggi undir skemmd-
um. Hér er alvarlegt mál á ferð,
sem viðkomandi ættu að gera
sér ljóst og ráða bót á hið fyrsta.
Það væru meinleg örlög fyrir
svo merkilegan listamann, ef lífs
starf hans ætti eftir að fara for-
görðum vegna hirðuleysis og
vanþekkingar þeirra, er eignazt
hafa verk hans. Það má bjarga
miklu, ef brugðið er skjótt við,
og eigendur þessara verka hafa
mikla ábyrgð, sem þeim verða
að gera sér ljósa. íslenzk menn-
ing hefur ekki efni á því, að
verk Þórarins B. Þorlákssonar
grotni niður á velmegunartímum
fslendinga. Það er ekki nægi-
legt að vera eigandi listaverks,
það verður að varðveita það og
virða.
Það, sem einna mest ein-
kennir list Þórarins B. Þorláks-
sonar, er hin einkennilega seið-
andi litameðferð, er hann notar
í málverkum sínum. Litirnir
hafa vissa mýkt, sem fellur ein-
kennilega vel að formi mynd-
byggingarinnar. Þetta er alls
staðar sjáanlegt, hvort heldur
listamaðuriinn gerir verk sitt í
gráum, bláum eða heitum lita-
tónum. Honum tekst að skapa
sérstakt andrúmsloft í málevrk-
inu, sem er eins og í ætt við
þögn hins ósnerta lands. Víðátt-
an og kyrrðin eru viðfangsefni,
sem gefa listamanninum tæki-
færi til að stilla liti sína á svo
samræmdan hátt, að náttúran
sjálf virðist hafa verið þar að
verki, fremur en mennskur mað
ur. Það er eins og Þórarinn finni
andrúmsloftið í íslenzku um-
hverfi ekki síður en sjái. Hann
getur verið nokkuð rómantísk-
ur stundum, eins og raunar sam-
tíð hans var, en hann er aldrei
væminn í rómantík sinni. Það
mætti ef til vill kalla hann raun-
sæjan rómantíkus, svo eðlilegt
og einfalt verður þetta í hönd-
um hans. Þórarin hefur fullt
vald á myndfletinum, þannig að
myndbygging og litir eru látin
þjóna því takmarki, að málverk-
ið gangi fyrir öllu öðru. Ein-
mitt þannig vinnur góður natúr-
alisti, en lætur sér ekki nægja
yfirborðskennda eftiröpun sjálfr
ar náttúrunnar. Þórarinn var
barn síns tíma, og sumar þær
myndir, er hann gerði í Dan-
mörkú, bera þess vitni, að þar
nemur hann það, sem á boð-
stólum er á þeim tíma. En þeg-
ar hann tekur til við viðfangs-
efni heima á íslandi, er eins og
hann dusti af sér rykið frá skóla-
árunum, hvað litameðferð snert-
ir. Það er einhver ferskur blær,
sem kemur í myndir hans, eins
og hann sé nú fyrst frjáls mað-
úr. En hann byggir samt sem
áður á þeirri þekkingu, er nám-
ið hefur gefið honum, og á þeim
kynnum, er hann hefur haft af
myndlist samtíðar sinnar og
raunar eldri meistara. Nú hefði
hæglega getað svo farið, að mað-
ur utan af fslandi, þar sem eng-
in myndlist að neinu ráði var til,
hefði yfirbugazt af þeirri mynd-
list, er hann kemst í snertingu
við, er hann dvelst langdvölum
í erlendri stórborg, en það er
nú eitthvað annað. Þórarinn var,
eins og ég sagði hér áðan, fædd-
ur málari, og það ræður auðvit-
að úrslitum.
Um vinnuaðferðir Þórarins B.
Þorlákssonar veit ég ekkert, en
það mætti segja mér, að hann
hafi unnið mikið í hvert verk
sitt, því að handbragð hans er
vandað og nosturslegt. Það er
líka ýmislegt í þessum yfirlætis-
lausu verkum, sem oendir til
þess, að hann hafi háð mikla
baráttu við hvert viðfangsefni
og verið mjög harður dómari á
sín eigin verk. Alltaf viljað gera
betur en honum fannst hann
hafa gert í það og það sinnið.
Enda færist hann í aukana sem
málari með hverju ári.
Þórarni B. Þorlákssyni tókst
Þórarinn B. Þorláksson: „Sólarlag við Tjörnina", olíumálverk 1905.
Þórarinn B. Þorláksson:
Sjálfsmynd, oliumálverk.
ekki að lifa af list sinni, og er
það að mörgu leyti skiljanlegt,
þegar þess er gætt, að hann
hvorki meira né minna en færði
fslendingum nýja listgrein, sem
þeir þekktu ekkert til. Hann
varð að eyða mestum tíma sín-
um í að sjá sér og sínum far-
borða, og þegar við nú lítum á
árangur þessa listamanns, verð-
ur hann enn merkilegri fyrir
það, hve lítinn tíma hann hafði
til að stunda list sína. Nú þegar
við sjáum yfirlitssýningu Þór-
arins, finnst okkur það sorgar-
saga, að kraftar hans kyldu ekki
nýtast enn betur, og við nögum
okkur í handarbökin yfir því, að
ekki skuli vera enn fleiri lista-
verk frá hans hendi í eigu þjóð-
arinnar. Hvað hefur íslenzk
menning farið á mis við,' vegna
þess að listamaðurinn varð að
eyða mestum tíma sínum í ann-
að? En þá voru aðrir tímar og
fslendingar fámennir og fátæk
þjóð. Þótt enn séu þeir fámenn-
ir, er nú annað upp á tengingn-
um. Nú eru fslendingar efnaðir
og sjálfstæðir menn. En því mið-
ur hafa hlutirnir æxlazt þannig
til í dag, að aðeins örfáir lista-
menn geta lifað á list sinni, og
þannig veit enginn enn sem
komið er, hve mikið fer í súg-
inn hjá hinum efnuðu sjálfstæðu
íslendingum. Þannig er það var-
hugavert fyrir okkur, að dæma
fyrri kynslóðir í þessu landi,
okkar eigin tími er enn óupp-
gerð saga.
Þessi yfirlitssýning á verkum
Þórarins B. Þorlákssonar sannar
manni áþreifanlega, að lítil þjóð
eins og íslendingar hefur engin
efni á að sóa skapandi kröftum.
Til allrar hamingju fyrir ís-
lenzka málaralist heppnaðist hið
djarfa fyrirtæki Þórarins B. Þor-
lákssonar betur en honum sjálf-
um hefur ef til vill nokkru sinni
komið í hug. Árangur sá, er hann
náði í list sihni, er þannig, að
menning okkar væri miklu
snauðari, ef hann hefði gefizt
upp við fyrirætlanir sínar. Það
er þannig með verk Þórarins,
eins og öll góð listaverk, að þau
verða ekki sniðgengin til lengd-
ar. Ég efa það ekki, að hróður
Þórarins B. Þorlákssonar vex
með þessari yfirlitssýningu, og
hann á það sannarlega skilið. Ef
vel er að gáð, kemst maður að
þeirri niðurstöðu, að list Þórar-
ins B. Þorlákssonar sé veigimeiri
staðreynd í listasögu okkar en
margan hefur grunað hingað til.
f fáum orðum sagt er þetta
sérlega falleg og aðlaðandi sýn-
ing, sem sýnir glöggt, hve ein-
lægur og sannur listamaður hef-
ur unnið þau verk, sem þar gef-
ur að líta. Þórarinn B. Þorláks-
son hefur sannarlega átt sitt ást-
arævintýri með náttúru fslands,
og afkvæmin líkiast báðum.
Valtýr Pétursson.
FI tjGSt.YS
Singapore, 17. febr. NTB.
Flugvél af gerðinni Lock-
heed Electra fórst í dag í
lendingu á flugvellinum við
Menado á Norður Celebes.
Flugvélin var frá indónesiska
flugfélaginu Garuda, og með
henni voru 84 manns. Að
minnsta kosti 21 þeirra fór-
ust, og vitað er að niu slösuð-
ust.