Morgunblaðið - 06.09.1980, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 6. SEPTEMBER 1980
Heklueldar 1980
Dr. Sturla Friðriksson;
Ahrif Hekluelda
1980 á lífríkið
Vikurinn, sem féll yfir gróður-
lendi á Landmannaafrétti, hefur
nú myndað 15—25 cm þykkt lag,
svo sem í Sölvahrauni og við
Valafell. Og enn stærra svæði er
þakið 5—10 cm þykkum vikri. Er
þá von að menn spyrji hvort
nokkuð komi upp af þeim gróðri,
sem undir liggur. Er því til að
svara, að gróðurinn í Sölvahrauni
var mjög snöggur, og á hann
sennilega erfitt uppdráttar nema
þar sem öskuna kann að skafa af
hávöðum í vetur. í Valafelli gæti
hreinsazt meira ofan af gróðri,
þar sem askan hrynur undan
hallanum, úr hlíðum Vaiafells.
En á Gnúpverjaafrétti má ætla
að gróður nái sér aftur á næstu
sumrum. Askan þar er gróf og
aðeins um 1—2 cm þykk nema þar
sem hún kann að fjúka og renna
til í skafla í vetur, og verða þá
væntanlega víða gróðurlausir
öskuskaflar í lautum og giljum á
næsta sumri.
Lengra frá eldstöðvunum, norð-
an Kerlingafjalla og um Kjalar-
hálendið hefur víða myndazt 2—5
mm lag af fínni ösku, sem verður
til lítilla baga fyrir gróður.
Víðáttumest er það svæði, sem
aðeins varð fyrir örfínni ösku, sem
myndað hefur 1 mm þykkt lag eða
þynnra. Þessi aska barst norður
um Eyvindarstaða- og Auðkúlu-
heiði og til dala í Skagafirði og
Eyjafirði og yfir hálendið þar á
miíli.
Á öllum þeim svæðum, sem
askan féll yfir, getur hún valdið
tjóni með því að klessast á blöð og
hylja með því hluta af blaðgrænu
plöntunnar, og rýra þannig tillíf-
unarhæfni hennar. Var þó bót í
Dr. Sturla Friðriksson
Jarðeldar hafa byggt upp og mótað þetta land. og frá þeim
hefur borizt efniviður í jarðveg og það umhverfi, sem lífverur
landsins búa við. Þannig hefur tilvera þessara Hfvera verið háð
því að hér á landi komi eldgos öðru hvoru.
Hins vegar ógna jarðeldar lífi á ýmsa vegu, bæði na*r og fjær
gosstöðvunum, og hafa valdið staðbundnu tjóni, sem stundum
hefur orðið afdrifaríkt fyrir landsmenn. Eldgos hafa þannig haft
veigamikil áhrif á sögu okkar íslendinga.
Sé því Ifeklugosi lokið, sem hófst 17. ágúst síðastliðinn,
hefur það valdið landsmönnum minni búsifjum en mörg fyrir
Heklugos, enda þótt tjón hafi orðið tilfinnanlegt á sumum
svæðum, svo sem á Landmanna- og Gnúpverjaafréttum.
bað, að gosið skyldi hefjast í lok sumars en ekki í byrjun
þess olli minna tjóni en ella hefði getað orðið. Gróður hafði þá að
mestu leyti lokið eðlilegum sumarvexti en lömb orðin stálpuð og fé
farið að leita niður úr afréttarhögum. Þá var heyskap einnig að
mestu lokið.
Vindátt var nokkuð hagstæð við upphaf gossins, þvi að
gjóskumokkinn lagði til norðurs frá Heklu yfir Landmannaaf-
rétt að vestan, og síðan norður um afrétti Gnúpverja og
Hrunamanna, norður um Kjöl og vestanverðan Ilofsjökul. yfir
austanverða Auðkúluheiði og Eyvindarstaðaheiði, og þræddi
mökkurinn síðan að mestu yfir hálendið milli Skagafjarðar og
Eyjaf jarðar og sáldraði ösku í innsveitum og afréttum þessara
héraða á Norðurlandi.
Starfsmenn Rannsóknastofnunar landbúnaðarins brugðu
skjótt við og fylgdust með þróun gossins frá upphafi, til þess að
geta kannað áhrif þess á landbúnað.
Talsverð reynsla hafði þegar fengizt við athuganir frá fyrri
gosum, bæði úr Ileklu og Heimaey. begar gos hófst í Skjólkvíum
norðan Heklu 1970, voru áhrif þess á landbúnað könnuð af
sérfræðingum frá Rannsóknastofnunum landbúnaðarins og
iðnaðarins og tilraunastöðinni að Keldum. Þessi hópur hefur
unnið saman þegar rannsaka hefur þurft efnainnihald ösku frá
eldstöðvum og kanna bæði ástand gróðurs og heilsufar búpenings.
Hér á eftir skal lýst að nokkru áhrifum eldgosa á gróður og
sérstaklega þessa síðasta Heklugoss.
Ahrif af
eldgosum
Flóð
Áhrif gosefna á lífríkið eru
margvísleg og má nefna, að af
gosum undir jökli stafar flóða-
hætta, og slík flóð hafa fyrr á
öldum eytt blómlegum byggðum
sunnan jökla. Okkur er nú að
takast að rækta upp hina sunn-
lenzku sanda, en sú uppgræðsla er
að sjálfsögðu í hættu af flóðum
sem kynnu að verða við eldsum-
brot undir jöklum. Snjódyngjur í
Heklutindi bráðnuðu í þessu síð-
asta gosi og leysingavatnið fossaði
niður hlíðar fjallsins, en tjón mun
ekki hafa orðið af þeim vatnselg.
Hraun
Sjálf gosefnin geta bæði valdið
áverkum og haft efnafræðileg
áhrif á lífverur.
Má þá fyrst nefna hraunrennsl-
ið, sem eyðir öllu lífi er það rennur
yfir. Jarðfræðingar telja, að við
þetta Heklugos hafi ekki orðið
víðáttumeira hraun en myndaðist
í Skjólkvíagosinu 1970 og mér er
nær að ætla, að það hafi ekki
valdið eins miklu tjóni á gróðri og
gosið 1970. Þetta hraun féll að
mestu yfir mosa, skófir og há-
fjallagróður í hlíðum Heklu.
Skepnur geta lent í hraun-
rennsli eða króazt inni. En ekki
hafa borizt fregnir af því í þessu
Heklugosi. Ef til vill voru meiri
líkur á slíku tjóni í hinu öra
hraunrennsli í Gjástykkl fyrr í
sumar.
Gróður brennur og sviðnar við
hraunjaðrana og glóandi slettur
kveikja í gróðurlendi. Þannig
mátti sjá brunabletti í mólendi við
Gjástykki, og vafalaust gætu orðið
sinu- og skógareldar af eldgosum,
þar sem þannig hagar til. Það
hafa fundizt kolaðir lurkar í jörðu
nálægt Heklu, sem brunnið hafa
áður en sögur hófust, en ekki urðu
neinir teljandi brunar frá þessu
Heklugosi.
Sprengingar, helský og út-
streymi ýmissa gastegunda geta
orðið lífverum afdrifarík, en tjón
hlauzt ekki af slíku við Heklu að
þessu sinni, svo kunnugt sé.
Gjóska
Vikur og aska geta valdið geysi-
legu tjóni á því lífi sem fyrir
verður. Og fer þá eftir útbreiðslu,
kornastærð og magni þessarar
gjósku hve tjónið verður válegt,
víðtækt og varanlegt.
Gróður vex oft auðveldlega upp
úr grófu gjalli, sem fellur í næsta
nágrenni eldstöðvanna. Annað
mál er með þéttan ösku- og
vikursalla, sem klessist yfir svörð-
inn. Fer þá eftir þykkt hans og
gerð hvernig gróðri reiðir af. Eins
ræður miklu harðfengi og vaxt-
armáttur plöntutegunda.
Athugun okkar á gróðri og
hæfni tegunda til þess að vaxa upp
úr vikri frá fyrri gosum hefur
sýnt, að þróttmikill gróður á
láglendi getur vaxið upp úr 20 cm
vikurlagi. Þetta gerði t.d. melgresi
eftir Heimaeyjargosið, og sáðgresi
í Þjórsárdal spratt upp.úr allt að
10 cm þykkum vikri eftir Heklu-
gosið 1970.
máli, að þetta gos hófst á aflíðandi
sumri, þannig að gróður hafði
mestu lokið vexti. Og það meira að
segja óvenju góðum vexti, nú á
þessu sólríka sumri.
Þessi fína aska skolast vonandi
fljótt niður í svörðinn. Og er
hugsanlegt að hún geti jafnvel
orðið til bóta sem áburður í
steinefnasnauðu mýrlendi.
Aska hefur þó nokkuð misjöfn
áhrif á tegundir plantna. Til
dæmis þola mosar og skófir illa
öskufall. Og má búast við því, að
tjón verði á þeim tegundum á
öskufallssvæðinu. Mosinn koðnar
niður og sortnar. Og tekur nokkur
ár fyrir þann gróður að jafna sig.
Gras, jurtir og trjákenndar plönt-
ur vaxa hins vegar auðveldlega
upp úr þunnri ösku.
Flúoreitrun
Hin efnafræðilegu áhrif frá
eldgosum geta einnig verið tilfinn-
anleg. Má þar einkum nefna flúor-
inn, sem mest athygli hefur beinzt
að við þetta síðasta gos og reyndar
við nokkur fyrri gos úr Heklu.
Askan, sem barst fyrsta daginn
norður yfir landið frá Heklu, var
þannig menguð flúor, að um 1500
til 2000 milligrömm flúors voru í
hverju kílógrammi af ösku (oftast
skammstafað ppm. partar per
milljón). Er það mjög svipað magn
og var í öskunni frá Skjólkvíagos-
inu 1970. Þegar þessi flúormeng-
aða aska fellur yfir gróður, loðir
hún að nokkru við blöð og stöngla
og frá henni getur flúor síazt inn í
plöntuvefina. Og flúorinn getur
þannig valdið tjóni á plöntum,
sem þola flúoráhrifin misvel.
Þannig eru barrtré tiltölulega