Morgunblaðið - 15.10.1992, Side 24

24
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 15. OKTÓBER 1992
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 15. OKTÓBER 1992
25

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guftmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal-
stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar-
gjald 1200 kr. á mánuði innanlands. I lausasölu 110 kr. eintakið.
Gengið og stöðug-
leikinn
Kröfur hafa komið fram um
gengisfellingu krónunnar
síðustu vikumar. Einkum eru það
hagsmunaaðilar innan sjávarút-
vegsins sem telja lækkun gengisins
beztu leiðina til að ráða bót á halla-
rekstri. Þessar kröfur hafa ekki
hlotið stuðning ríkisstjómar eða
Alþýðusambandsins og Vinnuveit-
endasambandsins. Hvorki Þjóð-
hagsstofnun né Seðlabanki telja
efnahagslegar forsendur fyrir
gengisfellingu.
Stórkostlegasti ávinningur ís-
lendinga í efnahagsmálum í marga
áratugi er sigurinn yfir verðbólg-
unni. Hann hlaust vegna samstoðu
verkalýðshreyfíngarinnar og
vinnuveitenda, sem leiddi til þjóð-
arsáttar. Þjóðarsáttarsamningam-
ir marka þáttaskil í efnahagsþróun
í landinu og ástæðumar fyrir gerð
þeirra vora að óðaverðbólgan var
að kollsigla atvinnulífið jafnframt
því að kaupmáttur rýrnaði. Víta-
hringur víxlverkana verðlags og
kaupgjalds skilaði engu en leiddi
til veikburða stöðu atvinnuveganna
og dró úr atvinnuöryggi.
Árangur þjóðarsáttarsamning-
anna í febrúar 1990 og endumýjun
þeirra á síðasta vori kemur ljóslega
fram í eftirfarandi umsögn Þjóð-
hagsstofnunar í þjóðhagsáætlun
fýrir 1993:
„Á fyrstu átta mánuðum þessa
árs mældist árshraði verðbólgunn-
ar aðeins um 1% og horfur era á
að verðbólgan verði 1,5% á árinu
öllu. Þetta era lægstu verðbólgu-
tölur sem hér hafa sést í áratugi
og lægri en í flestum nálægum
löndum.“
Stöðugleikinn í efnahagsmálum
er að sjálfsögðu jafnmikilvægt
markmið og verið hefur og menn
geta ímyndað sér ástandið í land-
inu ef stórfelldur aflaniðurskurður,
úr 320 þúsund tonnum í 205 þús-
und tonn, ásamt öðram áföllum
hefði riðið yfír landsmenn í óða-
verðbólgu. Hvorki atvinnulífið né
launþegar hefðu þolað það og þjóð-
félaginu hefði verið haldið gang-
andi með enn meiri skuldasöfnun
erlendis — við væram í svipaðri
stöðu og Færeyingar.
í kjarasamningunum frá því í
apríl sl. segir í 12. grein:
„Verði breyting á gengisvið-
miðun íslenzku krónunnar er
samningurinn uppsegjanlegur með
eins mánaðar fyrirvara." Það er
því augljóst að gengisfelling nú
bryti gegn samningunum. Tals-
menn gengisfellingar búast varla
við því að hún gangi þegjandi og
hljóðalaust fyrir sig. Hún kallar á
nýja verðbólguöldu, víxlgengi
verðlags og kaupgjalds með til-
heyrandi verkföllum, vaxtahækk-
unum, minnkandi spamaði og síð-
ast en ekki sízt yrði hún alvarlegt
sálrænt áfall, sem minnka myndi
tiltrú á getu okkar til að reka skyn-
samlega efnahagsstefnu.
Við núverandi aðstæður ber að
fagna því að ríkisstjóm Sjálfstæð-
isflokks og Alþýðuflokks hyggst
ekki hvika frá stefnu sinni í efna-
hags- og peningamálum. Davíð
Oddsson forsætisráðherra sagði
m.a. í stefnuræðu sinni:
„Ríkisstjómin setur sér það
meginmarkmið að tryggja áfram-
haldandi stöðugleika í verðlags-
málum og koma á viðunandi jafn-
vægi í viðskiptum við önnur lönd.
Við höfum náð verulegum árangri
í þessum efnum, árangri sem við
megum alls ekki glata. Það er því
mikið í húfí. Meginforsenda stöð-
ugleikans er áframhaldandi stöð-
ugt gengi íslenzku krónunnar. Til
þess að treysta gengisfestu er
nauðsynlegt að koma í veg fyrir
óhóflegan halla á ríkisbúskapnum
en hann mundi einnig gera að engu
möguleikana á að styrkja stöðu
atvinnulífsins með lækkun vaxta.“
Að sjálfsögðu er ekki hægt að
þvertaka fyrir gengislækkun um
alla framtíð, því afurðaverð á er-
lendum mörkuðum og viðskipta-
kjör geta breytzt snögglega til hins
verra. Þær aðstæður era ekki fyrir
hendi nú. Hins vegar er rík ástæða
til þess að vinna að auknu frelsi í
gjaldeyrisverzlun hér á landi í sam-
ræmi við síaukna alþjóðlega sam-
vinnu í viðskipta- og efnahagsmál-
um, þótt hitt sé rétt að smæð
markaðarins setur okkur skorður,
eins og bent er á í viðskiptablaði
Morgunblaðsins í dag, en þar er
fjallað um þessi mál í Torginu.
Forsætisráðherra vék einnig að
þessum efnum $ stefnuræðu sinni
og sagði:
„Til þess að auka enn á trúverð-
ugleika gengisstefnunnar er einnig
þörf á ýmsum skipulagsbreyting-
um í gengis- og gjaldeyrismálum
og á fj ármagnsmarkaði. Þannig
verður að auka áhrif markaðsafl-
anna á gengi íslensku krónunnar
og koma á gjaldeyrismarkaði. Slíkt
þýðir þó alls ekki fráhvarf frá nú-
verandi stefnu um stöðugleika í
gengismálum. Hún verður áfram
óbreytt . . .“
Hugmyndin um gjaldeyrismark-
að virðist eiga vaxandi fylgi að
fagna og sem dæmi má nefna að
í umræðugrundvelli þeim sem Al-
þýðubandalagið hefur lagt fram í
efnahags- og atvinnumálum segir:
„Jafnframt verði forsendur stöð-
ugs gengis styrktar til lengri tíma
litið með því að koma á fót gjald-
eyrismarkaði þar sem breytingar á
framboði og eftirspum eftir gjald-
eyri hafa áhrif á gengi krónunnar
og því þannig leyft að sveiflast
innan vissra marka en Seðlabank-
inn sjái til þess með stjórntækjum
sínum að gengið haldist innan
markanna."
Slíkar hugleiðingar hefðu þótt
mikil tíðindi úr herbúðum Alþýðu-
bandalagsins fyrir nokkrum miss-
erum og er ástæða til að fagna æ
meiri skilningi þeirra og annarra
vinstri manna á því hvemig her-
fjötrar miðstýringar og þröngrar
efnahagsstefnu drepa allt í dróma
og draga úr framkvæði til fram-
kvæmda. Sveigjanleiki innan kerf-
isins er hins vegar ávallt hvetjandi.
Hugarfarið
helzt óbreytt
Bam ornar sér við opinn eld í vetrarkuldanum i Moskvuborg og bíður þess að amman snúi aftur úr
mjólkurbiðröðinni.
eftir Valeríj Berkov
Stórveldið Sovétríkin er liðið undir
lok, hugtakið sovétþjóð heyrir einnig
fortíðinni til. Við þessar aðstæður
má raunar spyija, hvort það sé yfir-
leitt réttmætt að tala um homo sovj-
eticus eða sovétmanninn? Samkvæmt
skilgreiningu er sovétmaður „íbúi
Sovétríkjanna", „maður frá Sovétríkj-
unum“, og það væri því í sjálfu sér
alveg rökrétt að líta svo á, að fyrir-
brigðið „homo sovjeticus“ væri þar
með horfið af sjónarsviðinu í kjölfar
þess að Sovétríkin hafa endanlega
verið lögð niður.
Sovétmennska enn allsráðandi
Reyndin er þó öll önnur. Langvinn
einræðisstjóm hefur náð að marka
mjög svo djúp spor í þjóðarsálina, og
enn eiga eftir að líða mörg ár þar til
hið viðtekna sovéska hugarfar fer að
láta undan síga fyrir nýjum hugs-
unarhætti.
Alltaf felst viss hætta í öllum
vangaveltum um rótgróin þjóðar-
einkenni. Ekki liggja fyrir neinar töl-
fræðilegar staðreyndir þar að Iút-
andi, og við manntal er til að mynda
ekki unnt að gera neina skrá yfír
persónuleg einkenni á borð við heið-
arleika, vinnusemi, orðheldni, póli-
tískan þroska manna o.s.frv. Sá sem
því ætlar sér að fara að skrifa eitt-
hvað um jafn viðkvæmt efni, á alltaf
á hættu að vera annaðhvort sakaður
um að vera að sverta allt um of eða
þá að leitast við að mála allt rósrautt.
Sé því farið út í að lýsa sérkenn-
andi þáttum í sálarlífí „homo sovjetic-
us“, verður vart hjá því komist að
fara fyrst nokkrum orðum um efnið
til skýringar og frekari glöggvunar.
Þess ber þá fýrst að geta, að Sov-
étríkin voru eins og kunnugt er harla
sundurleitt samsafn ólíkra þjóða og
þjóðarbrota, og hver þeirra ber í stór-
um dráttum sin ákveðnu séreinkenni
— óþarfí að taka það fram, að mikill
munur er á Rússa frá Ivanovo og
Úsbéka frá Samarkand; það er munur
á Armena frá Spitak og Búijata frá
Úlan-Úde. Landsmenn voru og fé-
lagslega einkar ósamstæðir og sund-
urleitir, þrátt fyrir allan áróðurinn
var (og er raunar enn) greinileg
stéttaskipting innan þjóðfélagsins og
það í mjög verulegum mæli. I þessari
grein er hins vegar ætlunin að fjalla
að mestu um hina rússneskumælandi
miðstétt — sem einnig mætti kalla
hina snauðu miðstétt.
Vitanlega er ógerlegt að draga
nokkum veginn skarpa markalínu
milli þess sem kallast mætti sérrúss-
neskt og sérsovéskt í sálarlífí ein-
hvers manns, og f sjálfu sér getur
vart talist réttmætt að taka þá hlið
málsins sérstaklega til skoðunar. í
reynd var ekki til neinn Sovétmaður
sem ekki var samtímis Rússi (eða þá
Úkraínumaður, Georgíumaður,
Tadsjíki o.s.frv.) — og allir Rússar,
Aserar, Mordvínumenn, gyðingar
o.s.frv. í sovéska ríkinu voru um leið
líka Sovétmenn.
Óhætt er að segja, að hugarfar
Rússa hafi tekið miklum stakkaskipt-
um frá því sem var fýrir byltinguna
1917; það hefur verið stórlega afsk-
ræmt meðan ein ægilegasta tilraun
mannkynssögunnar til þjóðfélags-
legra umbreytinga stóð yfir. Núver-
andi hugsunarháttur Rússa og sála-
rástand þeirra virðist sprottin af sam-
þættingu rússneskrar lyndiseinkunn-
ar og grimmdarsögunnar. Það reynist
því haldlítið núorðið að ætla sér að
skýra dulúð rússnesks sálarlífs með
því einu að vísa til verka þeirra
Dostojevskíjs og Tolstojs.
Þá vil ég og láta þess getið, að sú
mynd sem dregin verður upp hér á
efiir, getur naumast talist lofsverð
fyrir okkur. Um langa hríð hef ég
kveinkað mér við að hefjast handa
við þessa ritsmíð mína, því hún hlýtur
að vera þess eðlis að hún verði talin
fela í sér eins konar þjóðar-uppljóstr-
un og vissa hneigð til sjálfspyndinga.
Hins vegar er það engum raunveru-
lega til góðs að fara að fegra stað-
reyndir, og okkur er það mikils virði,
að utanaðkomandi öðlist skilning á
okkur eins og við erum. Margt af því
sem hér fer á eftir er skrifað með
hryggum huga og heldur skömmustu-
lega. En samt, tout comprendre, c’est
tout pardonner, að skilja allt er að
fyrirgefa allt.
Almennt öryggisleysi
Sá þáttur sem hvað mest ber á í
fari sovétmanns og sem telja verður
að flestir eigi sameiginlegan, er sú
áleitna tilfínning að vera með öllu
varnarlaus og búa við öryggisleysi.
Þessi kennd varð til þegar á fyrstu
valdadögum ráðstjómarinnar í kjölfar
þeirra óteljandi lagabrota og réttarf-
arsbrota sem framin voru. Þar ber
að nefna hina hrottafengnu borgara-
styijöld sem geisaði í landinu eftir
byltinguna, svokallaða byltingardóm-
stóla, almenna eignaupptöku, leyni-
lögregluna tsjeka (síðar GPU, NKVD,
MVD og nú síðast KGB), hinn raun-
verulega harðneskjulega áratug frá
1930 og fram til 1940, þegar milljón-
um manna, þeirra á meðal hinum
bestu sonum og dætrum þjóðarinnar,
var varpað í fangelsi eða þeir skotnir
að undangengum hinum fáránlegustu
dómsúrskurðum; réttarhöld yfír
helstu forvígismönnum í menntastétt
o.s.frv. Þetta ástand hafði það í för
með sér, að landsmenn, og það hver
og einn þeirra, mátti búast við því
hvenær sem var, að hann eða hún
hlyti ákæru fyrir hvað sem var og
missti við það allt sitt, týndi jafnvel
lífínu. Hvers konar barátta gegn hin-
um voiduga refsivendi ríkisins var
fyrirfram dæmd til að mistakast. Allt
þetta farg hefur svo leitt til svart-
sýni, andlegrar uppgjafar og forlaga-
trúar hjá öllum almenningi. Það mátti
fótumtroða almenn, lögboðin mann-
réttindi miskunnarlaust og hömlu-
laust, og það átti ekki eingöngu við
um alla alþýðu manna. Háttsettir
menn í þjóðfélaginu hurfu í þá daga
gjaman líka, oft eftir skamman
starfsferil. Hvernig enduðu t.d.
flokksbroddamir í heimaborg minni,
St. Pétursborg? Þessir menn sem um
hríð máttu teljast allt að því voldugir
konungar: Zhdanow, Kozlov, Tol-
stikov, Romanov, Zajkov, Solovjov og
fleiri. Ekki ber þó að skilja orð mín
þannig, að ég sakni þeirra, það væri
öllu heldur þvert á móti, en samt sem
áður.
Einstrengingsleg valdstjórn yfír-
valda og fýrirlitning þeirra á allri al-
þýðu manna, á hinum nafnlausa
manngrúa — þótt þau þættust raunar
einmitt vera að vinna að hagsmunum
þessa alþýðufólks og í nafni þessarar
alþýðu — birtist einnig ljóslifandi á
efnahagssviðinu. Líf manna var allt
varðað ströngum reglum, fullt af boð-
um og bönnum og fyrir hvers kyns
yfírsjónir og hugsanleg brot gegn
lögum og reglum, sem oft á tíðum
voru hinn fáránlegasti samsetningur,
gátu refsingar verið afar harðar og
þeim hiklaust beitt. Ríkisvaldið eitt
vissi, hvað alþýðunni var fyrir bestu
og hvemig hag hennar var best borg-
ið — og ríkisvaldið hafði alltaf, undan-
tekningalaust, á réttu að standa.
Þannig var það t.d. þegar bændum
var allt í einu stranglega bannað að
hafa kýr — en svo tveimur árum síð-
ar voru þeir sömu bændur aftur á
móti hvattir eindregið til að koma sér
upp nautgripastofni, en svo nokkru
síðar var slíkt athæfí aftur stranglega
bannað o.s.frv., o.s.frv. Það var ekki
til neins að ætla sér að bera fram
kvartanir. Allt stjómsýslukerfíð var
rækilega jámbent með persónulegum
tengslum, innbyrðis kvöðum, gagn-
kvæmum stuðningi, víðtækri spill-
ingu, og síðast en ekki hvað síst með
linnulausu, innantómu lýðskrumi. Það
var gjörsamlega ósigrandi.
Undirokun, kúgun og skortur
Sovéskur þegn var ekki einvörð-
ungu vanur því, að yfírvöld og leyni-
lögregla þjösnuðust á honum að vild.
Hann var — og er raunar enn þann
dag í dag — alveg varnarlaus gagn-
vart öllum þeim sem hann þarf eitt-
hvað til að sækja á þessari eða þess-
ari stundu, hvort sem það er um að
ræða einhvern skriffínn í kerfínu á
neðsta þrepi valdastigans eða bara
einhveija önuglynda afgreiðslustúlku
— svo alls ekki sé minnst á hina
meiriháttar valdsmenn eins og lög-
regluþjóna við umferðarstjóm eða
starfsfólkið hjá tryggingastofnun rík-
isins.
Fái maður einn á’ann í kerfinu —
fái t.d. ekki neina stöðuhækkun í
starfí eða fái ekki að ferðast til út-
landa, án þess að sú neitun sé rök-
studd á nokkurn hátt — þá var ein-
ungis tveggja kosta völ: Að rekja
harma sína í viðurvist nánustu skyld-
menna sinna og/eða vina frammi í
eldhúsi — þó ekki fyrr en búið var
að taka. símann úr sambandi svona
til vonar og vara. Hinn kosturinn er
að drekka sig útúrfullan. Reynslan
þykir hafa sýnt, að besta lausnin sé
þó að taka sambland af báðum þess-
um kostum.
Í marga áratugi var homo sovjetic-
us ekki bara vamarlaus með öllu,
heldur einnig ófijáls og öðrum háður.
Enn þann dag í dag erum við ekki
með öllu orðin fijáls og óháð.
Ófrelsið var þá fyrst og fremst
félagslegs og andlegs eðlis. Menn
fengu ekki færi á að segja skoðun
sína, gátu ekki gagnrýnt yfírvöld og
forystumennina né andmælt því sem
mönnum fannst vera rangt og óréttl-
átt; menn fengu ekki að hafa sam-
skipti við umheiminn, máttu ekki lesa
þær bækur og sjá þær kvikmyndir
sem hugurinn gimtist og annað því-
umlíkt. Stóri bróðir sem sá alla og
fylgdist grannt með öllum sá til þess
á einkar áhrifamikinn hátt að þessum
boðum og bönnum væri dyggilega
framfylgt.
Ekki voru höftin og ófrelsið minna
á efnahagssviðinu. Þetta var samfé-
lag þar sem ríkti stöðugur vöruskort-
ur — og sumum hinna þýðingarmeiri
lífsgæða var þar úthlutað ofan frá
eins og t.d. íbúðum, hressingardvöl á
heilsuhælum eða sumardvalarstöðum,
síðar meir ferðum til útlanda, bifreið-
um o.þ.h. Áratugum saman var þvi
þannig varið, að menn gátu ekki
keypt sér íbúð í Sovétríkjunum, þar
sem það var einungis ríkið sem stóð
fyrir íbúðabyggingum. Þessum íbúð-
um „úthlutaði" svo stjóm fyrirtækis
eða stofnunar. Heimilisfaðir með fjög-
urra manna fjölskyldu sem neyddist
til að búa í einu 15 m2 herbergi í
sambýlisíbúð ásamt með þremur til
fímm öðrum fjölskyldum, gat því orð-
ið að sætta sig við að vera áfram á
biðlista eftir stærri íbúð í ein 10-15
ár. Ef hann á hinn bóginn gerði ein-
hvem uppsteyt gegn yfirmanni sínum
eða þóknaðist honum ekki í einu og
öllu — hvað þá ef hann lenti upp á
kant við klúbbstjómina eða við hina
allt yfírskyggjandi KGB-leyniþjón-
ustu — þá var alltaf hægt að fínna
einhvem trúverðugan fyrirslátt til
þess að láta slíkan heimilisföður sitja
á hakanum við úthlutun á íbúðum.
Þeir sem úthlutuðu þessum lífsgæð-
um höfðu völdin, þeir sem þurftu á
þessum gæðum að halda — og það
voru flestir — urðu því að gjöra svo
vel að sýna hollustu sína, að minnsta
kosti á yfirborðinu.
Þetta félagslega, fjárhagslega og
andlega helsi hafði eðlilega eins og
við var að búast í för með sér mikinn
tvískinnung í öllum hugsunarhætti
og stuðlaði að pólitískum vanþroska
almennings. Enn þann dag í dag er
félagsleg fákænska áberandi í fari
„homo sovjeticus" og kemur greini-
lega í ljós í vissum skorti á jákvæðum
og uppbyggilegum hugsunarhætti. í
„klíkuskap", skorti á umburðarlyndi
gagnvart skoðunum annarra og í
fleiru áþekku.
Efnalegt ósjálfstæði hefur leitt til
þess, að menn gera helst ráð fyrir
því að helstu nauðsynjar eigi að koma
að ofan frá æðri stöðum, þ.e.a.s. að
ríkisvaldinu beri skylda til að leysa
málin varðandi nauðþurftir hvers ein-
staklings. Jafnvel í því eymdarástandi
sem núna ríkir í landinu, eru það enn
ósköp fáir sem verða sér úti um ein-
hveija aukavinnu til þess að afla
meiri peninga handa sér og sínum.
Langlundargeð og sókn
í sökudólga
Allt þetta fargan hefur mjög ýtt
undir tvo aðra þætti í hugarheimi
sovétmannsins. Annar þessara þátta
er mikil þolinmæði og langlundargeð.
Úr því að það hefur um svo langan
aldur verið gjörsamlega tilgangslaust,
já beinlínis hættulegt, að vera með
mótlæti, þá er ekki annað að gera
en að sætta sig bara við það sem
maður þó hefur og láta sér lynda það
sem að manni er rétt. Og þetta eru
svo sem ekki nein rótgróin rússnesk
skapgerðareinkenni eins og margir
vestrænir ferðamenn þó álíta, þegar
þeir sjá fólk standa sljótt og örþreytt
í biðröðum klukkustundum saman í
Rússlandi. Flest þetta fólk veit mæta-
vel, að það er gjörsamlega gagns-
laust að hafa uppi mótmæli, tilgangs-
laust að sýna af sér ofsareiði, baða
út öllum öngum eða láta óánægju
sína og hneykslan í ljós á annan hátt.
Okkur er það reyndar jafnlítið í blóð
borið að húka í biðröð eins og t.d.
íslendingum eða ítölum. Við erum
bara tilneydd að gera það. Þar af
leiðir, að okkur þykir skynsamlegast
að spara kraftana.
Hinn þátturinn í hugarfari sovét-
mannsins er „fómarlambs-hneigðin",
það er að segja sovétmaðurinn lítur
afar oft á sig sem fórnarlamb ein-
hvers. Öll erum við svo sem fóm-
arlömb sjötíu ára langrar óstjómar
einræðisins, því verður ekki á móti
mælt, en það er einkennandi fyrir
ríkjandi viðhorf, að í daglegum sam-
skiptum sín á milli Iq'ósa menn frem-
ur að ausa úr skálum reiði sinnar
yfír viðurstyggilegum lýðræðissinn-
um eða þá á hinn bóginn yfír þessum
fjandans lífseigu gamal-kommúnist-
um, skriffínnum, Kákasusbúum, gyð-
ingum, fólki frá Eystrasaltslöndunum
eða þá yfír þeim óréttláta yfírmanni
sem maður situr uppi með og annað
í þeim dúr. Menn vilja fremur nöldra
þannig í stað þess að hefjast sjálfír
handa við að gera eitthvað til að
bæta ástandið.
Hnípin og vonsvikin þjóð
Þessi þjóð sem frá aldaöðli hefur
verið þekkt fyrir hreinskilni sína, alúð
í viðmóti og gestrisni, er núna þreytt,
tæp á taugum og vonsvikin. Og það
er því miður ástæða til að tala um
vissa tilhneigingu til ruddamennsku
í framferði almennt, þó ekki megi
skilja það á þann veg, að við séum
orðin eins og glefsandi úlfar í sam-
skiptum innbyrðis eða við útlendinga.
Því fer fíarri. En því er þó ekki að
neita, að við erum orðin rustalegri í
viðmóti við náunga okkar. Óánægjan
er oftast látin bitna á þeim sem eru
einhvers staðar í nánd í það og það
sinnið — samferðamaðurinn í strætis-
vagninum, sá sem stendur fyrir fram-
an mann í biðröðinni, nágranninn sem
hefur stillt sjónvarpstækið of hátt
o.s.frv.
Yfirleitt má segja, að þjóðarvitund-
in hafí verið nærð og henni viðhaldið
á goðsögnum. Um margra ára skeið
hefur þjóðin verið mótuð og alin upp
í ýmiss konar goðsögnum: Að ríkj-
andi þjóðskipulag væri hið einasta
réttláta, að einkaeign væri meinsemd
og að einungis sameign ætti rétt á
sér, að bara fátæklingar gætu verið
hinir sönnu forvígismenn réttrar hug-
myndafræði, að Sovétmenn væru hin-
ir kappsömustu lestrarhestar og
menningarlegasta fólk í heimi o.s.frv.
Og því er ekki að neita, að þessi al-
menna forheimskun bar ávexti og
þessir ávextir eru beizkir. Mitt í
amstri og armæðu hversdagslífsins
þar sem fólk eyðir óhemjulöngum
tíma í að komast á og frá vinnustað
í troðfullum strætisvögnum eða spor-
vögnum, hímir í biðröð klukkustund-
um saman, lætur svo líða úr sér fyr-
ir framan sjónvarpsskjáinn, erþví enn
þann dag í dag haldið blákalt fram,
að í menningarlegu tilliti séum við
miklu ríkari en Vesturlandabúar. Það
gætir tvíhyggju í viðhorfum okkar til
annarra þjóða. Annars vegar þjáist
homo sovjeticus af minnimáttar-
kennd, því þrátt fyrir allan áróðurinn
var mjög mörgum fullljóst, að þær
þjóðir sem „engdust undir hinu
ómannúðlega oki auðvaldsins" voru
auðugri og fijálsari. Hins vegar átti
sá áróður sem sífellt magnaðist upp
og grobbaði af raunverulegum afrek-
um sovétþjóðfélagsins, greiðan að-
gang að hugum og hjörtum verulega
mikils hluta þjóðarinnar. Og það er
í sjálfu sér bara eðlilegt, að fólk skuli
vilja vera stolt af föðurlandi sínu.
Úr því að við gátum ekki grobbað
af því að vera fijáls og velefnuð, þá
mátti þó alltaf nefna, að Júrí Gagar-
in var fyrsti geimfarinn í veröldinni,
að ballettinn okkar er alveg einstakur
í sinni röð. En eitt veitir okkur óum-
deilanlega ástæðu til að fyllast stolti,
en það er sigurinn yfír Þýzkalandi
nazismans. Og það er nú ekkert smá-
ræði.
Heilmikið hefur verið skrifað um
fyrirbrigðið sovétmanninn — það efni
er nánast óþijótandi. Margir skrif-
finnar, bæði hérlendis og erlendis,
nota nafngiftina „homo sovjeticus"
sem hvert annað skammarheiti. Það
sem fram hefur komið hér að framan
í grein minni er heldur ekki neinn
lofsöngur. í sjúku samfélagi getur á
hinn bóginn ekki neinn heilbrigður
hugsunarháttur verið ríkjandi. Eigi
að lækna samfélagið, verður sjúk-
dómsgreiningin að vera hlutlæg,
sama hversu hryggileg hún kann að
verða.
Táknar það sem hér hefur verið
sagt að framan, að al.lt í fari sovét-
mannsins sé ljótt og forkastanlegt?
Nei, því er engan veginn þannig var-
ið. Hér hefur einungis verið fjallað
um þá þætti í sálarlífi okkar sem
sovézkt stjómarfar á sök á. Allt hið
góða sem einkennir skapgerð svo
margra af samborgurum mínum —
eins og ósvikin föðurlandsást og rík
tilfínning fyrir samfélagsheild allt að
sjálfsfóm fyrir sameiginlegum mál-
stað, áhugi á hinum eilífu viðfangs-
efnum mannkynsins, hreinskilni, hóg-
værð, gestrisni, höfðingsskapur —
allir þessir eiginleikar em ennþá við
lýði, þrátt fyrir hina opinberu hug-
myndafræði sem ríkjandi var og ekki
átti rætur sínar að rekja til þessara
mannkosta.
Við göngum núna í gegnum eitt
versta tímabil í sögu okkar. Já, við
emm snauð, örþreytt, og pólitískt
vanþroska; höfum ekki lengur vanist
því að þurfa fyrst og fremst að treysta
á okkur sjálf. En stöðugt fleiri Rúss-
ar gera sér orðið ljóst, að við emm
að öðlast heilbrigði aftur eftir lang-
varandi og alvarlegan sjúkdóm. Við
verðum að hætta bæði að vanmeta
okkur og ofmeta okkur sjálf. Við
emm hvorki nein guðs-útvalda þjóð
né heldur þjóð sem guð hefur snúið
baki við í vandlætingu; við emm stór-
brotin þjóð sem hefur hlotið einkar
sorgleg örlög. Nú veitir söguleg þróun
okkur tækifæri, og það tækifæri verð-
um við að hagnýta.
Við verðum að vinna — vinna af
kappi, samvizkusamlega og sýna af-
kastagetu. Það er okkar einasta
bjargráð út úr ógöngunum.
Valerjj Pavlovitsj Bérkov er
fædduríSt. Pétursborgþar sem
hann er og búsettur. Hann er
prófessor í n orrænum fræðum við
Háskólann í St Pétursborg og
forstöðumaður Norrænu
stofn unarinnar. Höfundur
„íslenzk-rússneskrar orðabókar“
(1962), „Rússnesk-norskrar
orðabókar yfir fleyg orð“ (1980),
viðamikillar „Rússnesk-norskrar
orðabókar" (19S7) og hefur
skrifað Qölda greina og bóka um
norræn fræði ogalmenn
málvísindi. Hefur þýtt
fagurbókmenntir á rússnesku,
m.a. Njálssögu, verk eftirA.
Kielland, S. Hoel, T. Vesaas, svo
og eftirislenzka nútimahöfunda.
Meðlimur Norsku vísinda-
akademíunnar (frá 1988).
Fischer klúðraði uim-
inni stöðu í jafntefli
Skák
Karl Þorsteins
ÓTRÚLEG handvömm Bobby
Fischers varð til þess að honum
mistókst að bæta einum sigri
við í einvíginu gegn Boris
Spasskij. Fischer var tveimur
peðum yfir í drottningaenda-
tafli en tefldi óvarlega og
Spasskíj tókst að halda jafntefli
eftir 84 leiki. Fischer hefur enn-
þá sjö vinninga í einvíginu gegn
þremur hjá Spasskíj. Sá telst
sigurvegari í einvíginu sem fyrr
sigrar i tiu skákum.
Skákin í gær fylgdi lítt troðnum
slóðum. Tefld var sikileyjarvörn
og í þriðja leik breytti Spasskíj
útaf sautjándu einvígisskákinni.
Fischer tefldi framhaldið rólega
en Spasskíj af miklum krafti og
var fljótur að ýta peðunum áfram
á kóngsvæng áður en hann hrók-
eraði. í miðtaflinu urðu skemmti-
legar sviptingar þar sem Fischer
barðist með biskupaparinu auk
þungu mannanna gegn riddara og
biskup Spasskíjs. Færi Spasskíjs
virtust síst lakari framan af uns
hann framkvæmdi vanhugsaða
riddaratilfæringu, sem bæði var
tímafrek og veikti stöðu hans.
Fischer valdi ekki skarpasta
áframhaldið en hagnýtti sér slæm
mistök Spasskíjs í 29. leik. Þá
vann hann peð og annað skömmu
síðar. Staðan virtist auðunninn en
Spasskí barðist á hæl og hnakka
og tókst að halda jafntefli eins og
áður sagði.
Tuttugasta skákin í einvíginu
verður tefld í Belgrad í dag og
þá stýrir Spasskíj hvftu mönnun-
um.
Hvítt: Bobby Fischer.
Svart: Boris Spasskíj
Sikileyjarvörn
1. e4 - c5, 2. Rc3 - Rc6, 3.
Rge2 — e5
í sautjándu einvígisskákinni lék
Spasskíj 3. e6 og áframhaldið var
4. g3 — d5, 5. exd5 — exd5, 6.
Bg2.
4. Rd5 - Rge7, 5. Rec3 - Rxd5,
6. Rxd5 - Be7
Skákin hefur fylgt bókarfræðum
hingað til en nú breytir Fischer
útaf og velur biskupnum reit á g2
í stað þess að leika honum til c4.
Spasskíj bregst við af hörku.
7. g3 - d6, 8. Bg2 - h5, 9. h4
- Be6, 10. d3 — Bxd5, 11. exd5
- Rb8, 12. f4 - Rd7, 13. 0-0 -
g€, 14. Hbl - f5, 15. b4 - b6,
16. bxc5 — bxc5, 17. c4 — 0—0
Svartur þarf ekkert að óttast þeg-
ar hér er komið sögu.
18. Da4 - Bf6, 19. Hb7 - Rb6,
20. Db5 - Hf7, 21. Hxf7 -
Kxf7, 22. Bd2 - Hb8, 23. Dc6
- Rc8?
Eðlilegra var að leika 23. Hc8.
Eftir 24. Db7+ - Hc7, 25. Da6 -
Dc8 er staðan í jafnvægi og 24.
Db5 — Hb8 er einföld endurtekn-
ing á stöðunni.
24. Hel - Re7, 25. Da4 - Dc7,
26. Kh2
Þessi kraftlausi leikur kom á óvart
og olli vonbrigðum. Ekki verður
betur séð en hvítur geti þvingað
fram mjög vænlega stöðu eftir 26.
Ba5! Áframhaldið virðist svo gott
sem þvingað 26. Dc8, 27. fxe5 —
Bxe5, 28. Hxe5! — dxe5, 29. d6
- Hbl+, 30. Kh2 - Hb2!, 31.
dxe7 — Da8, 32. e8D — Dxe8 og
nú getur hvítur valið á milli þess
að leika 33. Dxe8+ eða 33. Da3
í báðum tilvikum með góða sigur-
möguleika.
26. exf4, 27. Bxf4 - Be5, 28.
He2 - Hb6, 29. Kh3 - Rg8?
Ekki er gott að segja hvort
Spasskíj hefur yfírsést næsti leikur
hvíts eða einfaldlega vanmetið af-
leiðingarnar. Hann hyggst koma
riddara sínum fyrir á f6 þar sem
hann stendur vel, en hvítur lumar
á öflugum leik. Því hefði Spasskíj
átt að reka drottninguna frá a4-
reitnum með Hb4 annað hvort
núna eða í síðustu leikjum.
30. Hxe5I - dxe5, 31. Bxe5 -
De7
Eftir 31. Dxe5? 32. Dxa7+ fellur
hrókurinn á b6 í næsta leik og
svartur er einfaldlega tveimur peð-
um undir og með gjörtapaða stöðu.
32. d6 - Hxd6, 33. Bxd6 -
Dxd6 34. Bd5+ - Kf8, 35. Dxa7
- Re7, 36. Da8+ - Kg7, 37.
Db7 - Kf8, 38. a4 - f4, 39. a5
- fxg3, 40. a6 - Df4, 41. Bf3
- Rf5
Spasskíj berst með kjafti og klóm.
Hann getur ekki almennilegá
stöðvað hvíta frípeðið á a-línunni
og verður því að leita færa nærri
hvíta kóngnum. Fischer teflir hins
vegar af öryggi .
42. De4 - g2, 43. Dxf4 - glD,
44. Be4 - Dal, 45. a7! - Dxa7,
46. Bxf5 - gxf5, 47. Dxf5+ -
Kg7, 48. Dg5+
Hvítur hefur gjöranna stöðu með
tveimur peðum yfír. Hann þarf
aðeins að gæta sín á þráskákar-
hættu. Undir flestum kringum-
stæðum hefði svarti liðstjórnand-
inn gefíst upp, en Spasskíj kýs að
tefla taflið til enda. Svo sannarlega
rétt ákvörðun!
48. Kf8, 49. Dh6+ - Kg8, 50.
Dxh5 - Dc7, 51. Dg6+ - Kh8,
52. Df6+ - Kg8, 53. De6+ -
Kh8, 54. Dd5 - Df7, 55. Kg2
Drottninguna mátti hvítur vita-
skuld ekki drepa því þá er svartur
patt.
55. Dg6+, 56. Kh3 - Df7+, 57.
De5+ - Kh7, 58. Kg4 - Dg6+,
59. Kf4 - Dh6+, 60. Kf3 - Dg6
61. De4 - Kh8 62. Ke2 - Dd6
63. De3 - Dh2+ 64. Kdl -
Dhl+ 65. Kd2 - Dh2+ 66. Kc3
- Dxh4 67. d4 - Kh7 68. d5 -
Df6 69. Kc2 - Dd6 70. Dg5 -
Kh8 71. Kd2 - Db6 72. De5+ -
Kg8 73. De8+ - Kg8 74. Db5 -
Dc7 75. Kc2 - Kf8 76. Da6 -
Dh2+ 77. Kb3 - Db8+ 78. Db5
- Dc7 79. Ka3 - Da7+ 80. Kb3
- Ke7 81. Kc2 - Kd8 82. Kd2
- Dc7 83. Da6 - Df4 84. Kc2
- De4+