Morgunblaðið - 23.03.1997, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 23. MARZ 1997
MORGUNBLAÐIÐ
__________________ERLENT_______________
Ár liðið frá sigri hægri manna í þingkosningunum á Spáni
ER LEIÐTOGINN STERKUR
EÐA STREN GJABRÚÐ A?
Ár er liðið frá því að Jose Maria Aznar
leiddi Þjóðarflokkinn til valda á Spáni
*
og varð forsætisráðherra landsins. Asgeir
Sverrisson, fréttaritari Morgunblaðsins
á Spáni, ij allar um forsætisráðherrann
og þau mál sem hæst ber í spænskum
stjórnmálum nú um stundir.
Reuter
JOSE Maria Aznar, forsætisráherra Spánar, hampar blómvendi
í Barcelona skömmu fyrir kosningasigur sinn í fyrra.
MAÐURINN býr klárlega
ekki yfir útgeislun og
ekki verður sagt að
hann sogi til sín athygl-
ina á i]öldafundum. Hann er smá-
vaxinn, „grár“, nefmæltur og heldur
vandræðalegur í framgöngu allri.
Yfirvararskeggið fer í taugarnar á
löndum hans. A þessum tímum sjón-
varps, ímynda og fjöldamenningar
er nánast óskiljanlegt að þessi mað-
ur hafi leitt flokk sinn til sigurs í
þingkosningum og sé nú pólitískur
leiðtogi þjóðar, sem hefur persónu-
töfra í hávegum og býr yfir þeim
flestum öðrum fremur. Samt hefur
Jose Maria Aznar nú verið forsætis-
ráðherra Spánar í tæpt ár.
Jose Maria Aznar, leiðtogi Þjóðar-
flokksins, Partido Popular, PP, skráði
nafn sitt á spjöld spænskrar stjórn-
málasögu í mars í fyrra er flokkur
hans vann sigur í þingkosningunum,
sem þá fóru fram. í fyrsta skipti frá
árinu 1933 hafði hægri flokkur unn-
ið sigur á sósíalistum í þingkosning-
um á Spáni. Sigurinn var ekki síst
merkur fyrir þær sakir að Aznar
náði að binda enda á 13 ára valdatíð
Felipe Gonzalez, leiðtoga Sósíalista-
flokksins; Andalúsíubúa sem býr yfír
miklum persónutöfrum og eins af
þungarvigtarmönnunum í evrópskum
stjómmálum.
Umskiptin voru einnig merkileg
og ánægjuleg tímamót í stjórnmála-
sögu Spánar í öðru tilliti; einungis
rúmum 20 árum eftir lát einræðis-
herrans Francisco Franco höfðu
Spánveijar náð því marki að bæði
hinn ráðandi flokkur og stjórnarand-
staðan höfðu haldið um valdataum-
ana samkvæmt formerkjum lýðræð-
isins. Þetta stjórnarform hafði því
greinilega fest sig í sessi.
Pólitískur þorsti slökktur
Ráðamenn PP þyrsti í völdin.
Þremur árum áður hafði Gonzalez
enn eina ferðina tekist að standa af
sér sókn flokksins þrátt fyrir að sí-
fellt alvarlegri vísbendingar um spill-
ingu á æðstu stöðum í valdatíð sósíal-
ista hefðu komið fram. Gonzalez
myndaði minnihlutastjóm með aðstoð
katalónskra þjóðernissinna og gaf
hægri mönnum enn á ný langt nef.
Þótt PP hefði sigrað í þingkosn-
ingunum sem fram fóru 3. mars í
fyrra voru hátíðarhöldin blandin
kvíða. Flokkinn vantaði heil 20 at-
kvæði á þingi til að tryggja meiri-
hluta, fleiri atkvæði en Gonzalez
hafði neyðst til að afla sér síðasta
kjörtímabilið. Eftir flóknar samn-
ingaviðræður við katalónska þjóð-
ernissinna, fulltrúa Baska og fjóra
þingmenn Kanaríeyja, sem tóku
tæpa tvo mánuði, myndaði Aznar
ríkisstjórn. Skömmu síðar fiutti
þessi „grái“, 43 ára gamli fyrrum
starfsmaður spænsku skattstofunn-
ar inn í Moncloa-höllina í Madrid,
aðsetur forsætisráðherra Spánar.
Mörgum Spánveijum þótti niðurlæg-
ingin algjör, aðrir fögnuðu umskipt-
unum og væntu mikilla breytinga.
Draumur þjóðernissinnans
Á því ári sem liðið er hefur fátt
breyst á Spáni. Mestu skiptir ef til
vill að það kerfi að einn valdamesti
maðurinn í stjórnmálum landsins
standi utan ríkisstjórnar virðist vera
að festa sig í sessi. Það er síðan
sérstakt umhugsunarefni hvort þessi
þróun sé lýðræðinu heiisusamleg.
Sá sem er í þessari einstöku að-
stöðu, maðurinn sem hefur líf ríkis-
stjórna Spánar í höndum sér, heitir
Jordi Pujol (Jordi er hin katalónska
útgáfa nafnsins „Jorge") og er leið-
togi þjóðernissinna í Katalóníu á
norðaustur Spáni. Pujol er annars
vegar svitastorkinn raunsæismaður
á sjötugsaldri og hins vegar prýði-
lega öfgafullur hugsjónamaður,
hertur í eldi baráttu sem margir
Katalóníubúar telja helga. Af þess-
um sökum notar hann iðulega hug-
takið „þjóð“ er hann ræðir um Kata-
lóníubúa en forðast að nota orðið
„hérað“. Sökum oddastöðu sinnar í
spænskum stjórnmálum hefur Pujol
tekist að auka enn á sjálfstæði Kata-
lóníubúa á kostnað miðstjórnar-
valdsins í Madrid. Margir telja fram-
göngu hans jaðra við siðleysi en víst
er að pólitíska hæfileika hefur hann
í ríkum mæli.
Pujol setti ströng skilyrði fyrir því
að veija ríkisstjórn Áznars falli.
Þótt menn hans tækju ekki beinan
þátt í myndun ríkisstjórnarinnar
liggur nú fyrir að hann hafði loka-
orðið um veitingu ýmissa mikilvægra
embætta. Pujol er í drauma-aðstöðu
stjórnmálamannsins; hann getur sett
skilyrði og þjónað hagsmunum
þeirra sem hann er fulltrúi fyrir án
þess að bera beina ábyrgð á stjórnar-
stefnunni. Hann er maðurinn, sem
horft er til þegar ræddar eru líkurn-
ar á því að ríkisstjórn Þjóðarflokks-
ins sitji út kjörtímabilið. Og hann
hefur unun af því að „kasta sprengj-
um“ í formi viðvarana eða hótana,
allt eftir því sem við á hveiju sinni.
Sjálfstjórnin - deilu-
málið eilifa
Á þriðjudag hófust á þinginu í
Madrid umræður um stöðú hérað-
anna 17 á Spáni, sem njóta sjálf-
stjórnar í misjöfnum mæli gagnvart
miðstjórnarvaldinu. í þessu efni ber
hæst fjármögnun og fjárveitingar til
héraðanna. Forsetar 16 héraða -
Baskar hundsuðu samkunduna -
lofuðu einingu þjóðarinnar í ræðum
sínum en notuðu jafnframt tækifær-
ið til að vekja athygli á staðbundnum
hagsmunamálum, sem stjórnin í
Madrid hefði ekki sinnt.
Staðan gagnvart Madrid og fjár-
mögnun sjálfstjórnarinnar er jafnan
mál málanna í spænskum stjórnmál-
um. Þótt almennt efist menn ekki
um heilindi Aznars og Þjóðarflokks-
ins í þessu efni vinnur saga flokks-
ins óneitanlega gegn honum. Innan
flokksins er enn að finna menn sem
studdu og störfuðu með Franco er
jafnan reyndi að beija niður sjálf-
stæðishugsjónir, sérstaklega Baska
og Katalóníubúa, í nafni þjóðarein-
ingar. Stofnandi Þjóðarflokksins,
Manuel Fraga, var ráðherra í ríkis-
stjórn Francos. Þótt sjálfstjórnin
verði Aznar aldrei að falli kann hon-
um að vera sniðinn þröngur stakkur
auk þess sem ætla má að Jordi Pu-
joi og menn hans muni hvergi slaka
á kröfum sínum um laun fyrir stuðn-
inginn við ríkisstjórnina.
í samningaviðræðunum í fyrra
náði Pujol að knýja fram loforð um
að stjórnvöldum í Katalóníu verði á
næstu fimm árum heimilað að halda
eftir 30% af tekjuskatti sem inn-
heimtur er í héraðinu í stað þeirra
15% sem nú sitja eftir. Hann hefur
látið hafa eftir sér opinberlega að
hann hyggist „fara fram á meira“.
Þeir eru vandfundnir sem efast um
Tengiliður Juliusar Rosenbergs við KGB kemur fram
Ljóstraði ekki upp
kj arnorkuley ndarmálum
JULIUS og Ethel Rosenberg.
HJÓNIN Julius og Ethel Rosen-
berg voru tekin af lífi fyrir njósn-
ir árið 1953. í Bandaríkjunum og
víðar urðu þau táknræn fyrir
ágreining kalda stríðsins. Á
vinstri vængnum voru þau talin
fórnarlömb þeirrar móðursýki,_
sem fylgdi McCarthyismanum. I
augum hægrimanna voru þau
leiðtogar fimmtu herdeildar
kommúnista, sem sveik Bandarik-
in innan frá. Rússinn, sem var
tengiliður Juliusar Rosenbergs,
er nú kominn fram og segir að
hann hafi verið njósnari, en hann
hafi engin ieyndarmál látið af
hendi um smíði kjarnorku-
sprengjunnar og kona hans hafi
í mesta lagi vitað af iðju eigin-
mannsins, enga aðild átt að pjósn-
um í þágu Sovétríkjanna.
Alexander Feklisov hitti Julius
Rosenberg, sem var verkfræðing-
ur hjá Bandaríkjaher, síðastá laun
fyrir hálfri öld. Hann hafði verið
kvaddur aftur heim til Moskvu.
Bandaríska alríkislögreglan, FBI,
var komin á sporið á njósnahringn-
um, sem Sovétmenn höfðu myndað
í heimsstyijöldinni síðari með að-
stoð bandariskra kommúnista. Nú
hafði Feklisov fengið skeyti frá
Þegar kalda stríðið var
í algleymingi voru Ros-
enberg-hjónin dæmd til
dauða í Bandaríkjunum
fyrir að færa Sovét-
mönnum kjarnorku-
sprengjuna á silfurfati.
En nú er komið í ljós
að þau voru borin röng-
um sökum þótt Julius
Rosenberg hafi ekki
verið saklaus af því að
vera útsendari KGB.
sovésku leyniþjónustunni, KGB, í
Moskvu um að hætta starfseminni
í New York.
Feklisov komst eftir þcnnan
fund til frekari metorða í KGB.
Leið Rosenbergs og konu hans lá
hins vegar í rafmagnsstólinn eftir
réttarhöld þar sem þau voru sök-
uð um landráð og að hafa látið
Sovétmenn hafa leyndarmálið að
baki kjarnorkusprengjunni.
Julius og Ethel Rosenberg héldu
því fram allt til dauðadags að þau
hefðu verið fórnarlömb samsæris
Bandaríkjastjórnar. Til þessa hafa
ráðamenn í Moskvu neitað því að
þau væru sek og ekki viljað gera
opinber skjöl, sem vörðuðu mál
þeirra. Áratugum saman hefur
það verið pólitískt trúaratriði
Bandaríkjamanna á vinstri vængn-
um að þau hafi verið saklaus.
Feklisov sagði að tími væri
kominn til að greina frá því sem
hann vissi um Rosenberg-málið
þrátt fyrir mótbárur rússneskra
yfirvalda. Almenningur eigi að
vita að Rosenberg hafi verið
„hetja“, sem hafi hjálpað Sovét-
rikjunum þegar neyðin var stærst
í heimsstyijöldinni síðari, og sov-
éskir yfirmenn hans hafi síðan
kastað honum fyrir úlfana.
Feklisov kvaðst hafa átt að
minnsta kosti 50 fundi með Ros-
enberg í New York á árunum
1943 til 1946. Rosenberg hafi
skipulagt mikilvægan iðnnjósna-
hring fyrir Sovétmenn og látið
af hendi mikilvæg leyndarmál
varðandi hernaðartækni. Hann
hélt því einnig staðfastlega fram
að Ethel Rosenberg hefði aldrei
verið í beinu sambandi við KGB,
þótt hún hefði sennilega vitað af
iðju eiginmanns síns.
Feklisov sagði hins vegar í við-
tölum við dagblaðið The Washing-
ton Post og sjónvarpsstöðina Dis-
covery Channel að Julius Ros-
enberg hefði aðeins leikið örlítið
hlutverk í kjarnorkunjósnum Sov-
étmanna og ekki verið viðriðinn
þjófnað á leyndarmálum um
kjarnorkusprengjuna frá Banda-
ríkjamönnum með beinum hætti.
Sú fullyrðing Irvings R. Kauf-
mans dómara á sínum tíma að
Rosenberg-hjónin hefðu „breytt
gangi mannkynssögunnar" með
svikráðum þeim, sem leiddu til
þess að Sovétmenn gátu smíðað
kjarnorkusprengjuna, væri fár-
ánleg.
Fullyrðingar Feklisovs um hlut
Rosenberg-hjónanna í njósnum
fyrir Sovétmenn eru í
samræmi við leyndar-
skjöl, sem nýlega hafa
verið gerð opinber.
Þar er um að ræða
símskeyti, sem gengu
milli New York og
Moskvu frá því
snemma á 5. áratugn-
um. í hinum svoköll-
uðu Venona-skeytum
er oft vísað til iðnn-
jósna Juliusar Rosen-
bergs, en má ráða að
hann hafi átt lítinn
þátt í kjarnorkunjósn-
um.
Skeyti þessi sýna að Sovétmenn
höfðu að minnsta kosti þijá lykil-
menn, sem veittu upplýsingar um
kjarnorkuáætlun Bandaríkja-
manna, hina svokölluðu Manhatt-
an-áætlun. Ber þar helst að nefna
kjarneðlisfræðinginn Klaus
Fuchs, sem breskur dómstóll
dæmdi í 14 ára fangelsi fyrir
njósnir árið 1949, en enginn
mannanna þriggja hafði nein
tengsl við Rosenberg-hjónin.
Alþjóðleg fordæming
Rosenberg-hjónin voru sett í
rafmagnsstólinn í Sing Sing-fang-
elsinu 19.júní 1953 ogsagði J.
Edgar Hoover að þau hefðu fram-
ið glæp aldarinnar. Mál þeirra var
frá upphafi pólitískt bitbein og
hin umdeilda meðferð stjórnvalda
á því var undirstrikuð með hinni
þungu refsingu. Þess voru ekki
fordæmi í alrikisrétti í Bandaríkj-
unum að hjón væru dæmd til
dauða og ein afleiöingin var sú
að börn þeirra tvö ólust upp sem