Morgunblaðið - 14.02.1998, Blaðsíða 21

LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 1998 21
HALLDÓR KILJAN LAXNESS

.»-1 /V<~y , «

Æ.. EI
■** /*», ■ 1 »-/ /L.
/r tf U/f. „ -,/•' >
rð "*-•■ ' /9 «.wV , -,t- » / ,-
V ' . •’ •/ ■
c<^ -^s*. * •*- -- /.
/--w.,./ /y 'fá?''. y s
o...
HANDRIT íslundsklukku Halldórs Laxness.
HALLDÓR ogAuðurmeð dætrunum Sigríði og Guðnýju.
...að tungumálið
sé á einhvern
hátt stœrra en líf-
ið sjálft
Þegar dyrnar lukust á hæla
Steins hins unga forðum var engu
líkara en öllu væri lokið, aftur yrði
ekki snúið, eða hafði hann ekki af-
máð sjálfan sig og afneitað fegurð
hlutanna, ómælisdjúpum tímans og
tungumálsins, með því að ofurselja
sig annarlegum trúarkenningum?
Var vefarinn ekki allur? Svo héldum
við sem hörmuðum ákvörðun Steins
Elliða, sjálfskaparvíti hans, þvi okk-
ur féll miklu betur við oflátunginn,
sem sveiflaðist um heiminn í
ábyrgðarlausri og þverstæðufullri
orðlistarvímu, líkt og í honum
byggju margir skuggar, hver þeirra
með sín viðhorf og sinn stíl, sundur-
tættir af óheilindum, misræmi og
ofsafullri ósátt, mennskh- fram úr
hófí og um leið goðumlíkir í leit sinni
að hugmyndum til að deyja fyrir.
Var þetta ekki kynngimagnað
mannseðlið sjálft, spurðum við
stundum, sambland skepnuskapar
og engildóms, holdiklædd fjarstæða,
sem ekki reis undir sköpum þess að
vera til; því Steinn stóð frammi fyrir
sömu valkostum og Hamlet, að vera
eða vera ekki, og hann valdi vitlaust,
héldum við, sagði skilið við lífíð og
erótíkina fyrir stórkostlega stein-
gerða blekkingu.
Ég velti því stundum fyrir mér
hvernig Steini liði i steinbyrginu
suður í Rómaborg, hvað hann hefði
fyrir stafni, um hvað hann hugsaði
dægrin löng; minntist hann stund-
um Diljár og Þingvalla í bænum sín-
um og draumum - eða gerði hann
sér enga grein fyrir mikilfenglegum
missi sínum, sínum stórfelldu mis-
tökum, hversu einstaklega heimsku-
leg ákvörðun hans var?
Þegar ég les sögu Steins Elliða á
nýjan leik er ég ekki lengur jafn
viss og áður; var ákvörðun hans
ekki í raun eins rétt og hugsast
kann, stórkostlegt upphaf, fórn fyr-
ir okkur öll hin, þótt hann afneitaði
með því venjulegum áhyggjum,
hyrfi inn í lífsvist sem kennd er við
stein, sökkti sér niður í ókennilega
þögn, stykki inn í fjarrænan ósýni-
leika... og skildi eftir sig unga
stúlku í tárum. Er það ekki með út-
breiddari lygum nútímans að and-
leg iðkun munksins sé á einhvern
hátt röng, jafnvel glæpsamleg, lít-
ilsverðara hlutskipti en erótískt og
fjármálalegt fljótræði daganna;
voru hin meintu endalok ekki upp-
haf að ægifögrum hring hugsunar
og skáldskapar, auðugum æviferli,
sem smám saman hefur sveigst að
innra samræmi eigin upphafs, hring
sem fullnast á þessum dögum með
smurningu og dauða skálds, raun-
verulegum endalokum, sem um leið
eru einhvers konar endurtekning;
því þótt munkurinn hafi kafað
ómælisdjúp tungumálsins, fært
okkur stórkostlega texta um víddir
sálarinnar, harmleiki, skopsögur og
dýrðleg ljóð um mennskuna í henn-
ar breytilegu myndum, má greina
órofa samhengi í þeim öllum - óró-
legt afl og stríða öldu, tráarlega
glímu hins unga Steins, harmrænt
gleðispil efasemda, afneitunar og
djúpsærrar vissu, sem samtíð okkar
bregst yfirleitt við með tómlæti eða
kaldhæðni, hlálegri blekkingu um
að hægt sé að töfra burt það sem
máli skiptir með tali og skrifum.
Skáldið vissi betur og þó hefur eng-
inn komist nær því að skapa slík
hughrif með þessum lesanda: að
tungumálið sé á einhvern hátt
stærra en lífið sjálft.
Dyr lokast enn og aftur, ný og
gömul endalok opnast: okkar gamli
Steinn er horfinn í faðm heilagrar
kirkju á nýjan leik, til einhvers kon-
ar dásvefns eða óendanleika; en við
stöndum eftir eins og maður sem
hefur dottið niðrum gíg, sveitt,
sótug og lútersk með munnana fulla
af ónýtum orðum.
Matthías Viðar
Sæmundsson.
Hann var
það allt
Á sjötugsafmæli sínu 23. apríl
1972 var Halldór Laxness sæmdur
heiðursdoktorsnafnbót í íslenskum
fræðum við heimspekideild Háskóla
Islands með titlinum „doctor litter-
arum islandicarum honoris causa“,
en það er sérstök viðurkenning sem
aðeins örfáum hefur hlotnast. Með
þessu vildi deildin auðsýna „fulltrúa
þeirrar listgreinar sem menning vor
byggir á þann mesta sóma sem Há-
skólanum er frekast unnt og þar
með greininni sjálfri“, eins og segir
í ræðu rektors af þessu tilefni. í
stuttu ávarpi þar sem Halldór þakk-
ar þann virðingarvott sem honum
var sýndur segir hann m.a: „Ég er
ekki háskólamaður þó ég hafi orðið
var við það aftur og aftur, að Há-
skóli íslands hefur lagt fram eða
léð stuðning sinn nokkrum þeim
hlutum þar sem mitt nafn var við
bendlað. Þó er það í raun og veru í
fyrsta skipti í dag sem fundum
mínum og Háskólans ber sarnan."
Hann óskar Háskólanum til ham-
ingju með þá nýbreytni að veita
þeim mönnum viðurkenningu sem
um langan aldur hafi starfað að
menningarmálum án þess að til-
heyra neinu skilgreindu svæði eða
tiltekinni grein sem Háskólinn hafi
afmarkað sér og segir að lokum:
„Ég veit ekkd hvort þessari heið-
ursnafnbót fylgir „ius docenti", en
hvað sem um það er, þá veit Há-
skólinn nú hvar mig er að finna, og
ég segi eins og gamla fólkið sagði
stundum við mann: „Nefndu nafnið
mitt, ef þér liggur lítið við.“
Ekki bar Háskólinn gæfu til að
svara boði skáldsins um að halda
fyrirlestra, og er því „Háskólafyr-
irlestrum Halldórs Laxness" fá-
tækari. Halldór var nefnilega ekki
aðeins stórbrotið skáld heldur
einnig mikill og frumlegur fræði-
maður. Hann var málfræðingur,
sagnfræðingur, bókmenntafræð-
ingur, heimspekingur, og gott ef
ekki líka guðfræðingur og náttúru-
fræðingur. Hann skrifaði mikið af
fræðilegum ritgerðum, einkum um
íslenska bókmennta- og menning-
arsögu, en einnig um umhverfis-
mál og náttúruvernd og var í því •-»
efni langt á undan sínum tíma. Óll
rit hans byggjast á rannsóknum,
einnig skáldverkin, þótt úrvinnslan
sé þar listræn fremur en fræðileg.
Togstreitu vísinda og skáldskapar
ræðir hann víða í verkum sínum,
allt frá smásögunni Lilju til
Kristnihalds undir Jökli þar sem
hún kemur beinlínis upp á yfir-
borðið í samtölum þeiri’a séra Jóns
Prímusar og dr. Godmans Sýng-
manns. í Lilju sem og fleiri verk-
um tákngerist listin í söng sem vís-
indin þagga niður. „Skilningurinn"
er nefnilega ekki „uppspretta hins
æðsta söngs“ eins og Nonni litli í
Sjálfstæðu fólki kemst að þegar
hann horfir á systur sína gi-áta: *
„Samlíðunin er uppspretta hins
æðsta söngs. Samlíðunin með Ástu
Sóllilju á jörðinni.“
Texti Halldórs Laxness hefur
fylgt mér frá því ég lærði að lesa
og mun alltaf gera. Það líður varla
sá dagur að leiti ekki upp í hugann
einhver setning úr verkum hans,
vængjuð orð, full af lífsspeki og
leiftrandi húmor sem veita í senn
samkennd og nýja sýn. Fyrir bók-
menntafræðinga eru verk hans
óþrjótandi uppspretta sem þeir
ausa óspart úr og geta ekki annað.
íslensk fræði og íslenskar bók- ^
menntir eru óhugsandi án hans.
Tuttugustu öldinni gaf hann rödd.
Við erum heppin þjóð að hafa átt
hann að og geta nefnt nafnið hans
þegar okkur liggur lítið við.
Helga Kress
forseti heimspekideildar.