Morgunblaðið - 14.02.1998, Blaðsíða 25

Kveður óum-
deildur að
leiðarlokum
„Petta eitt sem þú gafst mér/það
er allt sem ég hef.“ Pessi stef úr
Maístjörnunni komu í hugann þeg-
ar fregnin barst af andláti Halldórs
Laxness. Enginn Islendingur hefur
á þeirri öld sem bráðum er gengin
með honum veitt þjóð sinni jafn
mikið og rausnarlega í andlegum
efnum. Enginn hefur náð utan um
tíðarandann, innbyrt hann og um-
skapað í hugverkum þannig að
komist í nálfkvisti við sveinstaul-
ann og mjólkurpóstinn úr Mosfells-
sveit. Fáir íslendingar fyrr og síð-
ar hafa verið jafn umdeildir framan
af ævi og Halldór Kiljan en kvatt
jafn óumdeildir að leiðarlokum.
Aðeins þeir sem muna tímana
tvenna um lýðhylli Halldórs geta
ímyndað sér hvernig menn skiptust
í afstöðu til hans sem manns og rit-
höfundar á fyrri hluta aldarinnar.
Aðdáendumir ýmist þekktu skáld-
verk hans og ritsmíðar eða hrifust
af framgöngu hans á vettvangi
þjóðmála. í þeim hópi var margt al-
þýðufólk, róttæklingar þeirrar tíð-
ar og listamenn. Andstæðingar
hans komu flestir af hægri væng
stjórnmálanna og gátu ekki fyrir-
gefið hvar hann skipaði sér í sveit
eða þoldu ekki örvamar sem hann
sendi frá sér í dægurbaráttunni.
Mörgum var í áratugi haldið írá
verkum skáldsins með áköfum mál-
flutningi óvildarmanna, þeirra sem
hræddust áhrifamátt þess sem
Halldór hafði að flytja. Sjálfur
kynntist ég þessu í föðurhúsum þar
sem við lá að nafn hans væri bann-
orð. Pó var faðir minn bókelskur og
dáði Ibsen ungur. Eftir að ég
komst í verk Halldórs snemma í
menntaskóla greip ég í þau til upp-
lestrar fyrir aldurhniginn föður
minn án þess að geta höfundar.
Hann hlustaði hugfanginn en þegar
ljóst var hver þar hélt á penna
þóttist hann illa svikinn og gekk á
dyr!
Sá sem þetta skrifar var í hópi
þeirra mörgu sem stóðu á hafnar-
bakkanum í nóvember 1955 og
fógnuðu Halldóri sem þá hafði ver-
ið tilnefndur til nóbelsverðlauna.
Stundin var ógleymanleg og hlut-
deildin í þessum atburði. Petta var
í hápunkti kalda stríðsins, Atóm-
stöðin sat enn í merg góðborgara
og íslandsklukkan langt frá því að
vera sjálfsögð í hillum. Upphefðin
að utan þetta haust breytti miklu í
aðgengi fólks að rithöfundinum og
á eftir fylgdi nýr kafli í skáldatíma
hans og rólegt en miskunnarlaust
uppgjör við falsmyndir í austri.
Eitt það stórkostlega í lífi Hall-
dórs er hvemig hann megnaði að
draga safann úr menningarstraum-
um samtíma og fortíðar og skila
honum í eigin blöndu í verkum sín-
um. Hispursleysi hans og hrifnæmi
í umgengni við gamalt og nýtt,
kirkju og sósíalisma, megnaði ekki
að slá hann út af laginu sem rithöf-
und eða raska þeim húmaníska
grunni sem sýnilegur var í verkum
hans þegar á ungum aldri og
styrktist er á leið ævina. Hver leik-
ur það eftir að flengjast um þrítugt
milli Rómar, Jökuldalsheiðar, Los
Angeles og Moskvu, í beinni og
óbeinni merkingu, og skila frá sér
verki eins og Sjálfstæðu fólki? Sem
dæmi um innsæi hans og framsýni
má nefna ritgerðir hans um kven-
frelsi eða þá náttúruvemd löngu
áður en þau hugtök komust í tísku.
Spor Halldórs liggja ótrúlega
víða hér heima og erlendis. Peir
sem rekja þau komast líklega í
meiri nálægð við höfundinn og per-
sónur hans en ella. Þær svipmyndir
sem hann dregur upp af ferðum
sínum, fólki og náttúru, hvort sem
er í Dagleið á fjöllum eða Reisu-
bókarkorni, eru í senn gefandi og
bregða birtu yfir feril hans. Or-
stuttar frásagnir eins og „Vinur
minn“ af samvistum hans við Jó-
_______SWgygtttlMtofttft ________________LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 1998 25
HALLDÓR KELJAN LAXNESS
Ljósmynd/ Trausti Thorberg
PÁLL Sigvrðsson rakari klippir Halldór á rakarastofunni í Eimskipa-
félagshúsinu en þangað kom hann aðjafnaði vikulega.
hann Jónsson í Leipzig og af
kveðjustund þeirra 1932 gefa ís-
lendingum sem þangað koma að-
göngumiða að þessari gömlu borg,
að ekki sé talað um Tómasar-
kh-kjuna og Café Lutze sem stóðu
af sér stríðið. Aldarfjórðungi síðar
fannst mér ég eiga samfylgd þeirra
Jóhanns og Halldórs vísa í þessu
umhverfi.
í minni hillu er Kvæðakver Hall-
dórs slitnust bóka, önnur útgáfa
aukin frá 1949. Ljóðagerð var hlið-
argrein og ekki fyrirferðarmikil á
skáldskaparmeiði hans. Samt er
það svo að fátt tengir nútímann og
æskufólk jafn náið við skáldið á
Gljúfrasteini og ljóð hans, mörg
hver nú sungin við ágæt lög bestu
tónsmiða okkar. Þeir voru fáir sem
tóku undir þegar reynt var að hefja
fjöldasöng við texta skáldsins um
Hallormsstaðaskóg á sjötta ára-
tugnum: „Hann sem fór áður veg-
arvilt í borgum/og vínin drakk í
margri ljótri kró . . .“ Nú er öldin
önnur og Únglíngurinn í skóginum,
sem rændi höfundinn ungan
skáldastyrk, er orðinn sameign
þjóðarinnar.
Sögupersónur Halldórs Laxness
ganga um ljóslifandi á meðal okkar
rétt eins og náin skyldmenni eða
sveitungar. Gildir þá einu hvort á
ferðinni er Þormóður Kolbrúnar-
skáld, Salka Valka eða Jón Hregg-
viðsson. Þær eru svo trúverðugar
og vel gerðar að tekur veruleikan-
um fram. Höfundur þeirra er allur
en hugverk hans verða á sveimi
meðan íslensk tunga og þjóðemi
heldur velli.
Hjörleifur Guttormsson.
Tímamót í ís-
lenskri bók-
menntasögu
Kveðja frá Rithöfunda-
sambandi íslands
Nú eru tímamót í íslenskri bók-
menntasögu, og ekki í fyrsta sinn
sem Halldór Laxness brýtur blað í
þeirri sögu. Það er ótrúlega erfitt
að hugsa sér tímabilið sem nú fer í
hönd: „eftir Laxness“. Jafnerfitt og
að hugsa sér tímann „fyrir Lax-
ness“. Svo stór hefur þáttur hans
verið í lífi okkar, án þess að við
gerðum okkur alltaf fulla grein fyr-
ir því.
Hitt er svo annað mál, að skáld
sem tekist hefur að „yrkja í brjóst
þjóðarinnar“ - sem er eini mæli-
kvarðinn á skáldskap, einsog
stendur í Heimsljósi - það skáld
deyr ekki þótt það deyi, heldur lifir
áfram í brjósti þjóðarinnar. í þeim
skilningi hafa ekld orðið nein tíma-
mót, skáldið Halldór Laxness er og
verður með okkur meðan íslensk
tunga er töluð, lesin og sungin í
þessu landi.
Rithöfundasamband íslands
kveður heiðursfélaga sinn með
djúpri virðingu og þökk, og vottar
Auði konu hans, börnum hans og
öðrum ættingjum innilega samúð.
Ingibjörg Haraldsdóttir.
Við lát Kiljans
Núna hefur Kiljan kvatt
og kemur varla aftur.
A hæsta tindinn hann fór
hratt,
hans var slíkur kraftur.
Hann ungur gisti álf og tröll
úti í náttúrunni.
Blómum skreytt var
bernskuhöll.
Byggð á traustum grunni.
í átthögunum á sá skjól,
sem ýmsir töldu mestan.
Lágt viðjökul lútir sól
á landið fyrir vestan.
Aðalsteinn Gíslason.
Endurgalt stolt-
um sveitungum
ríkulega
Mosfellingar kveðja í dag hinstu
kveðju heiðursborgara sinn til
margra ára, Halldór Kiljan Lax-
ness.
Halldór flutti í Mosfellssveit með
foreldrum sínum þegar hann var
enn í barnæsku. Foreldrar hans
hófu þá búskap að Laxnesi í Mos-
fellsdal, sem hann síðar kenndi sig
við. Uppvöxtur Halldórs var öðrum
þræði mótaður af því umhverfi sem
Mosfellsdalurinn og Mosfellssveit-
in var á þeim tíma, enda sjást þess
víða merki í skáldskap hans. Eftir
að hafa dvalið langdvölum erlendis
flutti Halldór í Mosfellssveitina að
nýju. Pau Auður og Halldór reistu
hús sitt í Laxnestúninu og nefndu
Gljúfrastein. Þar hafa þau búið æ
síðan.
Þótt gustað hafi um Halldór í
Mosfellssveitinni, rétt eins og í
þjóðlífinu almennt, voru Mosfell-
ingar afar stoltir af honum, og
endurgalt hann sveitungum sínum
ríkulega. Hlýja Mosfellinga í garð
Halldórs kom meðal annars fram í
því að sýna skáldinu þakklæti og
virðingu á tímamótum í lífi hans.
Ungmennafélagið Afturelding stóð
fyrir blysför að Gljúfrasteini eftir
að tilkynnt hafði verið um veitingu
Nóbelsverðlaunanna í bókmennt-
um árið 1955, þar sem Mosfelling-
ar fjölmenntu og hylltu skáldið
með eftirminnilegum hætti. Það
mun hafa verið tilkomumikil sjón
að sjá blysfórina liðast upp eftir
Mosfellsdalnum þetta haustkvöld,
og er haft fyrir satt að Halldóri
hafi líkað vel þessi gjörð sveitunga
sinna.
Árið 1972, á 70 ára aftnæli
skáldsins, var Halldór útnefndur
heiðursborgari Mosfellshrepps.
Hefur enginn annar hlotið slíka
viðurkenningu hér í byggðarlaginu,
hvorki fyrr né síðar. Haldin var há-
tíðarsamkoma í Hlégarði af þessu
tilefni, þar sem oddviti hrepps-
nefndar afhenti skáldinu heiðurs-
skjal. Mosfellingar fjölmenntu á
samkomuna og samfógnuðu með
Halldóri. Þótti honum vænt um
nafnbótina, og lét þau orð falla að
þessi viðurkenning sveitunga sinna
væri honum ekki síður mikilvæg en
aðrar þær viðurkenningar sem
honum hefði hlotnast um ævina.
Mosfellingar hylltu skáldið og fjöl-
skyldu hans að nýju er hann varð
áttræður. Þá var haldin fjölmenn
menningarsamkoma í íþróttahúsi
bæjarins. Loks stóð Menningar-
málanefnd Mosfellsbæjar fyrir há-
tíðarsamkomu á 90 ára afmæli
skáldsins, þar sem flutt voru ávörp,
leikþættir og tónlist.
Að leiðarlokum þakka Mosfell-
ingar af heilhug sambýlið við þjóð-
skáldið á Gljúfrasteini. Duft hans
verður lagt í moldu að Mosfelli,
þeim sögufræga stað þar sem sagt
er að Egill Skallagrímsson hafi
alið síðustu æviár sín og borið
beinin.
Höfuðskáld þjóðarinnar Halldór
Kiljan Laxness er kominn heim í
Mosfellsdalinn að nýju, dalinn sem
fóstraði hann og skipaði svo ríkan
sess í huga hans alla tíð. Við Mos-
fellingar eigum þá von einlægasta,
honum til handa, að hinsta ferðin
verði í líkingu við eina fegurstu
málsgrein íslenskra bókmennta, þá
er Olafur Kárason Ljósvíkingur
mælir í Heimsljósi: „Þar sem jökul-
inn ber við loft hættir loftið að vera
jarðneskt, en jörðin fær hlutdeild í
himninum, þar búa ekki framar
neinar sorgir og þessvegna er gleð-
in ekki nauðsynleg, þar ríkir feg-
urðin ein, ofar hverri kröfu.“
Bæjarstjóm Mosfellsbæjar flyt-
ur frú Auði Laxness og fjölskyld-
unni allri hugheilar samúðarkveðj-
ur við fráfall heiðursborgai’ans
Halldórs Kiljans Laxness.
Jónas Sigurðsson, forseti
bæjarstjórnar Mosfellsbæjar.
Enginn hefur
setið jafnlengi í
stjórn M&M
„Fegurðin er sjálfstæð höfuð-
skepna, hún er takmark. Um hitt
er barist, hvort margir eða fáir eigi
að njóta fagurra hluta.“ (H.K.L.
1933.)
Halldór Kiljan Laxness var einn
af stofnendum Bókmenntafélagsins
Máls og menningar á afmælisdegi
Jóns forseta 17. júni 1937. Frá
þeim degi og til 28. júní 1995 sat
hann í stjórn félagsins eða samfellt
í 58 ár. í félagsráði var hann til
dauðadags. Um leið og Halldór vék
sæti í stjórn félagsins var hann
kosinn heiðursfélagi Máls og
menningar.
Ljóst er af fundagerðarbókum
að Halldór hefur ekki bara mætt
nánast á hvern einasta stjórnar-
fund fyrstu tuttugu árin heldur
hefur hann einnig gefið málefnum
félagsins góðan skerf af tíma sín-
um. Síðar dró smám saman úr
þátttöku hans í stjóm félagsins
þar til þeim lauk að mestu síðustu
tuttugu árin. Eftir að hann var
hættur að mæta á stjómarfundum
var hann inntur eftir því hvort
hann kærði sig um að sitja áfram í
stjóm og kvað hann svo vera ef
ekki væri amast við því. Það var að
sjálfsögðu auðsótt. Enginn hefur
setið jafn lengi í stjórn Máls og
menningar og Halldór Laxness.
Hann leit á Mál og menningu sem
mikilvægt, alþýðlegt, menningar-
legt uppfræðslufélag sem flytja
skyldi almenningi mikilvægar
bækur.
Skömmu eftir stofnun félagsins
ritar hann: „Það hefur komið í ljós,
að bæði alþýða landsins og mennta-
mennirnir hafa skilið það hlutverk,
sem Mál og menning tókst á hend-
ur í upphafi: að vera brú þessara
tveggja aðila, sem em í eðli sínu
eitt. (...) Kjörorð okkar er ekki
bylting, heldur menning." (1940).
Fimm áram síðar segir hann um
stofnun félagsins: „Við höfðum í
upphafi einga jörð undir fótum
nema vonina um skilníng og samúð
fátækra bókhneigðra alþýðu-
manna, sem ekki höfðu ráð á að
kaupa bækur á venjulegum mark-
aði.“ (1945). Þegar hann löngu síð-
ar minnist þessa tíma er hlutverk
Máls og menningar honum enn efst
í huga: „... að sinna því hlutverki að
koma góðum alþjóðlegum bókum
og innlendum fræðiritum og skáld-
skap í hendur almenníngs á viðráð-
anlegu verði (...).“ (1961). Fegurðin
átti ekki að vera frátekin fyrir þá
útvöldu.
Öll þau ár sem harðast var sótt
að þessu fátæka styrklausa félagi
var Halldór ekki aðeins einn helsti
málsvari þess. Hann var ásamt
Kristni E. Andréssyni annar aðal
leiðtogi þeirrar félagslegu menn-
ingarbaráttu sem þá var háð í land-
inu og Mál og menning var vett-
vangur þeirra og tæki í senn. Því
má halda fram að aðförin að Máli
og menningu, og reyndar Halldóri
líka, hafi verið svona hatrömm
vegna þess að Halldór Kiljan, sem
var þungamiðja þessarar umræðu,
hafði þetta menningarfélag að
vopni, sem þúsundir alþýðufólks
höfðu gengið í.
Þrátt fyrir þetta nána og ein-
staka samband var Mál og menn-
ing aldrei útgáfuforlag Halldórs
Laxness. Hann leit ekki á það sem
hlutverk félagsins. Halldór skrifaði
hins vegar fjöldann allan af hug-
leiðingum í Tímarit Máls og menn-
ingar allt til þess tíma er hann
lagði frá sér stflvopnið fyrir fullt og
allt. Þar kennir margra grasa, sam-
antekta um bókmenntir, greina um
þjóðmál og þeirra sérstöku skrifa
sem vora samin til að bæta eitt-
hvað sem skáldinu þótti miður fara
meðal þjóðar sinnar. Þar var hon-
um fátt óviðkomandi.
Um miðjan níunda áratuginn
mun Halldór hafa komið í síðasta
sinn á stjórnarfund í Máli og menn-
ingu. Þar var honum afhent listi-
lega gerð brjóstmynd af honum
sjálfum gerð af Sigurjóni Ólafssyni,
en þessi mynd hafði prýtt skrif-
stofu félagsins um langt árabil. Það
var ánægjulegt að geta goldið fóst-
urlaun með þessum hætti, og það
gladdi Halldór augsýnilega.
Að leiðarlokum þakkar Mál og
menning stofn- og heiðursfélaga
sínum ómetanlegt framlag til fé-
lagsins. Það var ekki hvað síst aðild
hans sem gerði félagið.að þunga-
miðju í íslenskri menningarum-
ræðu og lengi býr að fyrstu gerð.
Við urðum vör við mikinn hlýhug
hans til félagsins allt þar til lcrafta
hans þraut.
Ástvinum hans votta ég samúð
mína.
Þröstur Ólafsson, form.
stjómar Máls og menningar.