Morgunblaðið - 14.02.1998, Blaðsíða 24

3*1 LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 1998
HALLDOR KILJAN LAXNESS
* Skapaði nýja
sýn á örlög og
ætlunarverk
þjóðarinnar
í greinarkorni um Halldór Lax-
ness sjötugan lét ég þess getið, að
hann hefði ekki einasta fært okkur
fjölmörg ómetanleg listaverk, sem
gert hefðu íslenskar samtímabók-
menntir gjaldgengar á alþjóðavett-
vangi, heldur hefði hann einnig
«*■ unnið það einstæða afrek að ger-
móta hugmyndir alh-a landsmanna
um sögu sína og samtíð, skapa nýja
sýn á örlög og ætlunaverk þjóðar-
innar frá fyrstu tíð frammá þennan
dag. Ekki nóg með það, heldur
hefði Halldór verið svotil eini heim-
ildamaður umheimsins um Island
og íslendinga. Hann hefði verið sá
einstaklingur sem teiknað hefði
skýrasta og fjölbreytilegasta mynd
af eyþjóðinni við ysta haf fyrir er-
lenda lesendur.
Þessi síðasta staðhæfing á ekki
lengur við með sama hætti og fyrir
aldarfjórðungi, meðþví á síðustu
árum hafa bókmenntaverk yngri
skálda verið þýdd á margar tungur
^ og njóta vaxandi vinsælda víða um
vestanverða álfuna. Hitt fer samt
ekki milli mála að Halldór fann
hljómgrunn víðar en nokkur annar
íslenskur höfundur, ef frá eru tald-
ir Snorri Sturluson og höfundar ís-
lendingasagna. Þess hef ég þrá-
sinnis orðið var svo að segja hvar
sem ég hef borið niður, jafnt í
Grikklandi, Indlandi, Israel og Jap-
an sem í Bandaríkjunum og Sovét-
ríkjunum. Minnist ég sérstaklega
fundar sem við þrír íslenskir blaða-
. menn áttum vorið 1966 við ljóð-
skáldið Alexander Tvardovskí, sem
þá var ritstjóri bókmenntatímarits-
ins „Nóví Mír“ og gaf út verk ým-
issa höfunda sem ekki áttu uppá
pallborðið hjá sovéskum valdhöf-
um. Mér var kunnugt um að þeir
Hamsun og Hemingway höfðu átt
þvílíkum vinsældum að fagna í Sov-
étríkjunum að þriðji áratugurinn
var kenndur við þann fyrri og
fjórði áratugurinn við þann seinni.
Nú spurði ég Tvardovskí hver
þeirra höfunda sem þýddir hefðu
verið á rússnesku á þessari öld
væri að hans mati merkilegastur.
Hann svaraði að bragði: „Ég er alls
ekki að skjalla góða gesti, en að
(^ minni hyggju er Halldór Laxness
tvímælalaust stórbrotnasti höfund-
ur þessarar aldar sem við höfum
haft kynni af.“
Þetta er ekki rifjað upp til að ýta
undir sjálfsánægju íslendinga og
gort þeirra af samlöndum sem
frammúr skara, heldur einungis til
að árétta þá staðreynd að við eign-
uðumst fyrir glettni örlaganna af-
burðamann sem skilið hefur eftir
sig óafmáanleg spor jafnt í hugar-
heimi sérhvers hugsandi íslend-
ings sem í heimsbókmenntunum.
Ekki kæmi mér á óvart þó Halldóri
Laxness yrði þegar stundir líða
skipað á bekk með þeim Balzac,
Tolstoí, Dostójevskí, Hamsun,
^ Joyce, Proust og Musil.
Verk Halldórs eru samin af sér-
kennilegri stflsnilld, skarpskyggni
og mannskilningi. Þau búa yfir
sannleik sem er óbundinn stund og
stað. Sífrjótt ímyndunarafl, ófresk-
ur innlifunarhæfileiki, lygileg fjöl-
breytni stfls og frásagnarháttar,
lifandi áhugi á hræringum samtím-
ans: þetta eru eigindirnar sem gera
verk Halldórs síung og áhugaverð.
Mannlýsingar hans eru svo bráðlif-
andi, að margar af persónum hans
eru okkur jafnhandgengnar og
nánustu vinir eða nágrannar. Um
'fc' kvenlýsingamar hef ég heyrt af
vörum trúverðugra kvenna, að
Halldór lýsi þáttum í kvenlegu eðli
sem engum karlmanni eigi að vera
leyfilegt að vita um!
Við Halldór áttum margt saman
að sælda eftirað ég kom heim frá
námi haustið 1956. Skrifaði ég tals-
vert um hann í erlend tímarit og
fjallaði um sumar bækur hans hér
heima. Halldór var einkennilega
viðkvæmur fyrir gagnrýni, sem olli
því að stundum slettist uppá vin-
skapinn, en það stóð sjaldan lengi,
því hann var maður sáttfús. Eftir
lengsta „kuldaskeiðið" kom hann
mér í opna skjöldu með því senda
mér fallegt heillaóskaskeyti á
fimmtugsafmælinu. Skemmtilegast
þótti mér að hitta hann undir fjög-
ur augu. Þá var hann opinskár og
einlægur, en í fjölmenni var stund-
um einsog hann brygði yfir sig
brynju eða gripi til leikaratilburða.
Skemmtilegri eða hugmyndaríkari
sögumann hef ég aldrei fyrirhitt.
Islenska þjóðin stendur í þakkar-
skuld við Halldór Laxness fyrir
framlag hans í öllum greinum rit-
listar. Ljóð hans voru tímamóta-
verk á sínum tíma. Smásögur hans
eru meðal gersema bókmenntanna
ekki síður en skáldsögumar. Rit-
gerðir hans margar eru einstæðar í
íslenskum bókmenntum. Eittsinn
lét hann þess getið við mig, að eig-
inlega væri hann miklu fremur rit-
gerðasmiður en skáldsagnahöfund-
ur, og benti á langa röð ritgerða-
safna í bókahillunni. Þó leikrit hans
séu misjöfn að gæðum, eru tilraun-
ir hans á þeim vettvangi meðal þess
merkilegasta sem fram hefur kom-
ið hérlendis. Enginn Islendingur
hefur skilað viðlíka lífsverki. Fyrir
það þökkum við öll að leiðarlokum.
Ég sendi Auði, Guðnýju, Sigríði,
Einari og Maríu ásamt öðrum af-
komendum og aðstandendum hug-
heilar samúðarkveðjur.
Sigurður A. Magnússon.
Frá
nœsta bæ
Listamenn og skáld, rithöfundar
og fræðimenn munu að makleikum
minnast í dag - er þjóðin drúpir
höfði - eins mesta sonar sem hún
hefur eignast. Hér verður ekki
slegist í þann hóp, heldur aðeins
sögð örfá þakklætisorð í minning-
arskyni um genginn vin æskuheim-
ilis þess sem hér heldur á penna.
Það varð einn þáttur í lífsláni for-
eldra minna að þau bundust ævi-
langt vináttu- og tryggðaböndum
við nágranna sína og ekki síst við
æskuheimili Halldórs Kiljans í
Laxnesi sem var næsti bær þá, eins
og sagt er. Faðir minn og Halldór
höfðu kynnst þegar hann var ungur
maður, en Halldór barn og ungling-
ur í föðurhúsum og kynni héldust
áfram, þótt Halldór væri oft lang-
dvölum erlendis og ættfólk hans
flyttist brott frá Laxnesi. Heim-
sóknir Kiljans skálds voru ætíð
skemmtileg tilbreytni. Hann kom
gjarnan að vetrarlagi, oft gangandi
utan af Mosfellsheiði eða af fjöllum
í nágrenninu, þá jafnan með nýj-
ustu bók sína áritaða og færði vini
sínum. Reyndar hafði bóndinn í
Stardal sjaldan eirð að bíða þess, ef
heimsókn Halldórs dróst, heldur
var þá einnatt búinn að eignast og
lesa síðasta verk skáldsins. Þannig
voru venjulega til tvö eintök af bók-
um Halldórs í safni hans og veitti
ekki af, því sumar voru lesnar upp
til agna á þessu oftast fjölmenna
heimili og risu umræður og deilur
um þær stundum hátt!
Samskipti þessara fornvina og
heimila þeirra tóku á sig nýja og
fjölbreyttari mynd eftir að Halldór
tók sér bólfestu á ný í nágrenninu
ásamt ungri konu sinni og reisti
Gljúfrastein. Ekki síst eftir að það
kom í Ijós að hann hafði nú eignast
sem lífsfórunaut einstaka mann-
kosta- og hæfileikakonu sem vann
brátt hug allra nágranna þeirra
hjóna; varð í senn ein af vinsælustu
húsfreyjum sveitarinnar, jafnframt
því að vera eiginkona, stoð og
stytta í lífi heimsborgarans og
skáldsins, - blekbóndans í Gljúfra-
steini, eins og Halldór nefndi sig
stundum í gamni. Hún er sú kona
sem íslenskar bókmenntir og
menning eiga áreiðanlega stærri
Morgunblaðið/Bjarni
MID: Tinna Gunnlaugsdóttir,
leikkon a, heilsar upp á Hall-
dór Laxness fyrír frumsýn-
ingu kvikmyndarinnar Atóm-
stöðin, 6. mars 1984. Tinna
var í einu aðalhlutverkanna,
lék Uglu. Halldóri á hægri
hönd er Vigdís Finnboga-
dóttir, forseti Islands.
skuld að gjalda og meira að þakka
en nokkur gerir sér grein fyrir.
Faðir minn kunni vel að meta og
naut innilega að lesa hinn sérkenni-
lega stfl Halldórs. Þótt þeir væru
sjaldnast samferða í skoðunum á
þjóðmálum kom það aldrei að sök og
margt kvöldið skemmtu þeir hvor
öðrum með kímilegum sögum og
skrítlum. Halldór samdi þá af fingr-
um fram margt lítið listaverk sem
týndist út í bláinn um leið og hlátur-
inn sem það vakti þagnaði. Móðir
mín mátti stundum þola önn fyrir
þegar reiðar vinkonur hennar býsn-
uðust yfir þeim lýsingum í skáldsög-
um Haildórs sem þeim fannst fara
út yfir öll borgarleg velsæmismörk.
Einni svaraði hún þannig að ungum
syni sínum áheyrandi: - Jú, satt er
að margt finnst hrjúft, ófrýnilegt og
hrikalegt í bókum hans. En skáld-
sögur hans minna mig jafnan á ís-
lenskt landslag. Þar eru svartir
sandar, foræði, - en líka háfjöll og
heiðríkja hvítra jökla, og fyrr en
varir ertu komin í blómskrýdda fífíl-
brekku með hunangsilm úr grasi.
Nú er Halldór Kiljan horfinn úr
þessum heimi, - en hann er ekki
allur - og verður aldrei meðan
nokkur skilur islenska tungu og
bókmenntalistaverk eru einhvers
metin á þessari jörð. Auði, konu
Halldórs, bömum þeima beggja og
nákomnum ættingjum eru hér að
lokum frá mér og mínum sendar
dýpstu samúðarkveðjur.
Egill Jónasson, Stardal.
EFST: Halidór Laxness
heilsar upp á leikara Drama-
ten, Konunglega leikhússins í
Stokkhólmi, eftir sýningu
söngleiksins „En liten ö i
havet", sem byggður er á
Atómstöðinni.
Morgunblaðið
NEÐST: Matthías
Johannessen formaður
Þjóðhátíðamefndar 1974
tekur á móti Auði og
Halldóri Laxness, þegar þau
komu á Þingvöll.