Morgunblaðið - 14.02.1998, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 1998
HALLDÓR KILJAN LAXNESS
Um kynni
~ mín afHalldóri
Laxness
Með Halldóri Laxness er geng-
inn sá rithöfundur íslenzkur, sem
hæst hefur borið og mestan sóma
hefur hlotið fyrr og síðar. Við lát
hans fer ekki hjá því, að á hugann
leiti minningar frá kynnum mínum
af þessum merka manni.
Eg minnist þess, þegar ég hitti
hann fyrst fyi’ir röskum tuttugu
árum, hinn 23. apríl 1977 á sjötíu
•— og fimm ára afmælisdegi hans.
Halldór og Auður, kona hans, voru
þá á ferðalagi um Evrópu og höfðu
nokkurra daga viðdvöl í Miinchen,
en á þeim áram starfaði ég við
norrænudeild háskólans þar.
Stjórnarmenn íslendingafélagsins
í Miinchen fengu veður af komu
þeirra hjóna, og þegar ljóst varð,
að Halldór hugðist eyða heiðurs-
degi sínum í borginni, blésu þeir
til afmælisfagnaðar á rótgrónum
bæverskum matsölustað. Þar hitti
ég þau hjón í fyrsta sinn.
Það er einkum tvennt, sem mér
er minnisstætt úr þessum fagnaði.
Annað er saltkringlur þær, sem
( bornar vora fram með matnum, al-
gengt þjóðlegt brauðmeti hér um
slóðir. Halldór fékk sér bita af
slíkri kringlu, en ekki bragðaðist
honum bakkelsið betur en svo, að
hann skildi helminginn eftir. Þeg-
ar upp frá borðum var staðið hirti
einn landi Halldórs kringluhelm-
inginn, arkaði með hann upp í
listaakademíu, steypti utan um
hann fagran kubb úr plexigleri, og
skyldi kringlan góða varðveitast
þannig sem helgur dómur um
t ókomnar aldir.
Ekki síður minnisstæð er mér
hin fátæklega afmælisgjöf, sem ég
færði Halldóri, vélrituð þýðing
mín á smásögunni „Fundin Indía-
lönd“ úr safninu Sjö töframenn.
Hafði sú saga orðið fyrir valinu,
vegna þess að hún hafði aldrei ver-
ið þýdd áður á þýzku og var að
auki í styttra lagi - meginatriði,
þar sem naumur tími var til
stefnu. Halldóri leizt ekki verr á
þessa skrýtnu afmælisgjöf en það,
að hann kom henni þegar í stað á
prent í stærsta blaði Miinchenar-
borgar.
Næst bar fundum okkar Hall-
dórs saman á Islandi, er hann
hafði samband við mig og bað mig
að aðstoða sig við að fara yfir þýð-
ingu á einu verka sinna, sem hon-
um hafði borizt, en með þýðinguna
kvaðst hann ekki vera alls kostar
ánægður. Vora útgáfumál hans á
þýzka málsvæðinu honum ofarlega
í huga, enda voru þau á þeim áram
í hálfgerðri sjálfheldu, útgáfurétt-
urinn dreifður á mörg forlög og
þýðendur ekki á hverju strái.
í framhaldi af þeirri samvinnu
spurði Halldór, hvort ég vildi taka
það að mér að snúa Vefaranum
mikla frá Kasmír á þýzku, en sú
bók var honum einkar hjartfólgin.
Með sinni óviðjafnanlegu íróníu
lýsti hann fyrir mér, hversu bók-
i S menntafræðingar í útlöndum
hefðu í hálfa öld fjallað um þetta
framúrstefnurit sitt, án þess að
nokkur þeirra hefði getað lesið
það, enda hefði það ekki verið til á
neinu öðru tungumáli en íslenzku,
þangað til það hefði verið gefið út
á dönsku árið 1975, máli sem væri
flestum þeirra jafn óskiljanlegt.
Það var ekki fyrr en löngu
seinna, að ég skildi landafræðina í
þýðingaferli mínum: Kasmír og
Indíalönd jaðra vissulega saman,
og því gæti virzt sem þetta væri
. ofureðlilegt næsta skref, en á sín-
um tíma þótti mér það glæfralegt
stökk að fara úr þriggja blaðsíðna
smásögu yfir í þennan fræga doðr-
ant.
Halldór fylgdist grannt með
þýðingu Vefarans, meðan ég var
að vinna að henni. Vitaskuld höfðu
fleira af bókum hans, síþyrstur í
meira, Sjálfstætt fólk, Sölku Völku
og söguna um Olaf Kárason Ljós-
víking í fjóram bindum sem höf-
undurinn var nýbúinn að ljúka við,
þannig að fegurð himinsins dans-
aði enn fyrir augum mér. Og þá
stóð höfundurinn þarna allt í einu
á miðju stofugólfi hjá Kristni og
Þóra, grannur, kvikur í hreyfing-
um, og ég hafði ekki tíma til að
verða feiminn, áður en Kristinn
var búinn að upplýsa gestinn um
það hvaða ungi maður sat þar að
kaffidrykkju, en þótt ég vildi helst
andmæla því sem þar var sagt, að
ég væri skáld, gafst ekkert ráð-
rúm til þess, því snillingurinn var
óðara búinn að rétta mér höndina
og síðan settist hann við borðið og
hóf að spjalla við mig einsog það
væri sjálfsagður hlutur að ég væri
efnilegt upprennandi ljóðskáld
sem hann vildi helst að tæki að sér
að yrkja betur en Steinn Steinarr,
og viðurkenndi þó að hann væri
ágætt skáld. Eg undraðist hve
auðvelt og þægilegt var að tala við
þennan snjalla höfund og hversu
laus hann var við að sýna mér,
ungum byrjanda, nokkurt yfii'læti.
Þannig var Halldór Kiljan Lax-
ness við fyrstu kynni mín af hon-
um, þegar ég var liðlega tvítugur,
og þannig var hann æ síðan,
einsog tO dæmis þegar við Sigfus
Daðason heimsóttum hann og
Auði að Gljúfrasteini og þar var
mikið rætt um allt milh himins og
jarðar, meðal annars sósíalreal-
isma sem Halldór virtist hafa all-
miklar efasemdir um, - eða segj-
um þegar við vorum boðnir að
Gljúfrasteini til að hlusta á snilling
einsog Erling Blöndal Bengtson
leika á sellóið sitt klassíska tónlist,
því Halldór var mikill unnandi
æðri tónhstar, svo sem hann
einnig kunni vel að meta hið besta
í íslenskri myndlist, nýtt sem gam-
alt, enda vann hann menningunni í
margri snjallri grein.
Og þannig vil ég minnast hans
nú, þannig man ég hann best,
hvernig hann var á þessum áram
sem ég hafði mest kynni af honum,
hispurslaus og hógvær í ljóma af
miklum skáldskap.
Jón Óskar.
viðhorf Halldórs breytzt í ýmsum
greinum á þessum fimmtíu áram,
sem liðin vora, síðan hann gaf út
verkið í fyrsta sinn. Þvi hafði hann
breytt texta sínum hér og þar,
þegar danska þýðingin var á döf-
inni. Þessar breytingar og fleiri til
vildi hann hafa í þýzku útgáfunni.
Þýðingin á Vefaranum var síðan
upphafið að áralöngum samskipt-
um og vináttu, raunar við þau
hjónin bæði, og í annan stað upp-
hafíð að nýrri ritröð verka Hall-
dórs í Þýzkalandi, sem telur nú
ellefu bindi.
Þegar ég Ut yfir farinn veg
verður mér samstarfið við Halldór
að þýðingu Vefarans ávallt ofar-
lega í huga. Halldór var um þær
mundir að vinna að endurminn-
ingabókum sínum, og rifjaðist því
ýmislegt upp fyrir honum, sem
tengist tilurð Vefarans. Naut hann
þess greinilega að endurskoða
þessa bók, sem hann hafði látið frá
sér fara í upphafi ferils síns, bók-
ina sem telst fyrsta stórvirki hans
og markar upphaf nútímans í ís-
lenzkum bókmenntum. Raunar
breytti hann sáralitlu í textanum;
breytingarnar sjálfar skiptu ekki
höfuðmáli, heldur það að hafa
tækifæri til þess að gera þær.
Að leiðarlokum er mér þó efst í
huga þakklæti fyrir einstök kynni
af Halldóri Laxness, kynni sem
aldrei mun fymast yfir í huga mín-
um. Votta ég minningu hans djúpa
virðingu og Auði Laxness og fjöl-
skyldunni allri innilega samúð.
Hubert Seelow, Erlangen.
Stíllinn skemmti-
legur og efnid
lifandi
Ég var á nítjánda ári, þegar ég
las Vefarann mikla frá Kasmír eft-
ir þann einkennilega höfund sem
þá var mjög umdeildur, Halldór
Kiljan Laxness, og ég hef látið
þess getið einhversstaðar á prenti,
að ég hafi lesið alla bókina á einni
nóttu, eða að svo hafi það verið í
minni mér seinna meir. Þetta
kunna að hafa verið nokkrar ýkjur,
en þær sýna þó hversu hugfanginn
ég varð af bókinni vegna þess hve
ný hún var í augum mínum, hversu
stíllinn var oft skemmtilegur og
efnið lifandi, en um leið framandi,
og líklega heillaði það jafnframt
með því að bregða á allt sapan
töfrabirtu framandleikans. Aður
hafði ég hrifist mjög af annarri bók
þessa sama höfundar, Gerska æv-
intýrinu, án þess að hafa nein tök á
að vita hvílíkt villuljós það var. En
báðar þessar bækur heilluðu mig
þegar ég var unglingur, og ég
mátti til að fá meira að lesa eftir
þennan nýstárlega höfund sem ég
uppgötvaði brátt að sumir, einkum
vinstri sinnaðir bókmenntaunn-
endur og verkalýðsfrömuðir, álitu
mesta þáverandi ritsnilling þjóðar-
innar, en þeir sem vora lengra til
hægri létu sér fátt um finnast og
töldu höfundinn alls ómerkan.
Sannast sagt varð ég ekki var við
það á þessum áram, að almenning-
ur læsi bækur þessa höfundar sem
ef til vill var fremm- þekktur fyrir
það að hann hét meðal annars því
skrítna nafni Kiljan, og það nafn
festist auðveldlega í minni fólksins
hvort sem það var til hægri eða
vinstri í pólitík þeirra tíma.
Ég var til vinstri. Og af því ég
var til vinstri einsog höfundur sá
sem hafði heillað mig með bókum
sínum, og af því að ég var sjálfur
um þetta leyti farinn að hugsa til
að verða rithöfundur, gerðist það
einsog fyrir tilviljanir og annað, að
ég kynntist róttækum rithöfund-
um í Reykjavík og vissi varla af
fyrr en ég var kominn í kunnings-
kap við helsta bókmenntairæðing
vinstri manna (sumir mundu segja
þjóðarinnar), Kristin E. Andrés-
son, sem stjómaði nýju bók-
menntatímariti og hafði skrifað
lofgerðir um höfundinn sem hafði
heillað mig með bókum sínum, og
það var einmitt hjá Kristni og
Þóru konu hans sem ég kynntist
höfundinum sem fólkið kallaði
Kiljan, því enginn sagði Laxness á
þeirri tíð, og nú hafði ég lesið
HALLDÓR Laxness um það leyti erhann hlaut Nóbelsverðlaunin.
Ljósmynd/Jón Kaldal
Sumar lífsins
Sumar lífsins
er farið
næðingar
taka líkamann.
Sólin lækkar flugið
og stefnir á sjónbaug
myrkrið hellist yfír
og allt er búið
nema minningin
um mikið skáld.
Eggert E. Laxdal.
Undursamlegt
skáld
„UNDURSAMLEGT skáld“,
sagði sænska skáldið og fyrr-
verandi ritstjóri Dagens Ny-
heter, Olof Lagercrantz (f.
1911), þegar haft var sam-
band við hann á heimili hans í
Stokkhólmi á þriðjudag.
„Ég hef frétt af láti Lax-
ness og er miður mín. Hann
var einn af mestu höfundum
heimsins og ég dáði hann mik-
ið.“
„Nú er ég orðinn gamall,
álíka gamall og Laxness
varð,“ bætti Lagercrantz við.
Lagercrantz hefur skrifað
mikið um Halldór Laxness og
verk hans og var skáldsins oft
getið og birt viðtöl við hann
og greinar í Dagens Nyheter
meðan Lagercrantz var rit-
stjóri.